Een ‘curieuze moraal’. Joris Verheyen op zijn blog

Historicus Joris Verheyen schreef begin april op zijn blog over mijn boek, dat hem achterlaat met ‘een dubbel gevoel’, om niet te zeggen ‘grote twijfels… over de getrokken conclusies, de gevolgde methode en het bronnengebruik’. In helder proza zet hij uiteen dat ik een oude mythe vervang door een nieuwe, ‘die al even moralistisch is’. Hoe komt hij daarbij?

Zijn eerste bezwaar geldt de volgende passage uit het boek, die gaat over de mentale kloof tussen onszelf en de mensen die ik beschrijf: ‘Auschwitz ligt als een ravijn tussen ons in, en om hen te begrijpen moeten we terug over die kloof – terug naar een onschuldiger wereld.’ Hoezo onschuldiger wereld, zegt Verheyen: was er toen niet ook al antisemitisme? Natuurlijk, maar het besef dat zoiets als Auschwitz mogelijk was ontbrak, en dat maakt die wereld toch echt onschuldiger. Interessant genoeg viel Evelien Gans in een van haar stukken ook al over deze frase.

‘Nog een groter probleem’, vervolgt Verheyen, ‘is de nergens onderbouwde categorie van de “gewone Nederlander”.’ Mijn dagboekschrijvers zijn immers heel verschillend, en ‘het valt niet mee om uit al die mensen één “gewone Nederlander” te knutselen’. Zeker, maar probeert iemand dat? Ik stel alleen vast dat al die verschillende mensen over sommige onderwerpen hetzelfde denken. Is dat niet interessant? Overigens heeft Verheyen gelijk dat ik die term 'gewone Nederlanders' had moeten toelichten. Ik bedoel daarmee: gewone burgers, dus geen machthebbers.

Maar, zegt Verheyen, dagboekschrijvers zijn juist niet gewoon, maar mensen die ‘een plek zochten om te uiten wat ze moeilijk in alledaagse gesprekken konden delen’ en dus ‘gemiddeld méér worstelden met morele vragen en persoonlijke twijfels rondom oorlog en vervolging dan de doorsnee Nederlander.’ Er is ‘een hele categorie van mensen is die niet snel op het idee zou komen om een oorlogsdagboek bij te houden, namelijk: onverschillige mensen.’

Dat zijn nogal boude uitspraken. Allereerst voelden veel mensen tijdens de bezetting helemaal geen grote aarzeling om zich te uiten; velen beschrijven integendeel het gevoel van eensgezindheid dat de overal uitgedragen anti-Duitse stemming wekte. En daarbij ken ik heel wat dagboeken van mensen die alleen over hun persoonlijke sores of huishoudelijke bekommernissen schreven en geen bijzondere bezorgdheid om de wereld demonstreerden.

Maar het is waar dat de dagboekschrijvers niet representatief zijn voor de Nederlandse bevolking. Dat ik toch durf te generaliseren is omdat de dagboekschrijvers niet alleen hun eigen mening weergeven, maar ook die van anderen. Keer op keer zeggen ze: ik vind de vervolging van de Joden erg, en dat vindt iedereen. Dat zeggen ook mensen die liever iets anders zouden zien, zoals NSB’ers, en ook mensen die hierover sceptisch zouden kunnen zijn, zoals Joodse dagboekschrijvers. En ook de Duitse autoriteiten stellen keer op keer vast dat de gehele bevolking tegen de vervolging is gekant. Als dat geen overtuigend bewijs is, wat dan wel?

Hoewel dit allemaal uitgebreid in het boek vermeld staat, schrijft Verheyen:

Als Van der Boom uit zijn stapel dagboeken concludeert “dat gewone Nederlanders niet onverschillig stonden tegenover de vervolging”, moet die conclusie dus met een flinke korrel zout worden genomen. Het is verbazingwekkend dat zo’n ervaren historicus zo weinig werk maakt van bronnenkritiek.

Misschien is verbazingwekkender dat Verheyen hele pagina’s relevante argumentatie en bronnenkritiek negeert. Hij vervolgt:

En dan het punt van de verdringing, waarvan veel historici tegenwoordig denken dat die bij tijdgenoten van de Jodenvervolging een grote rol speelde: ze wisten ervan, maar ze wilden er liever niets van weten.[…] Van der Boom verwerpt die verklaring. Hij beweert zonder enige onderbouwing of literatuurstudie dat verdringing alleen betrekking kan hebben op “het negeren van informatie die helder en onbetwijfelbaar is” en omdat niemand precies wist wat er in Auschwitz gebeurde kon het ook niet verdrongen worden. Weet hij niet dat het begrip verdringing uit de psychologie komt en daar duidt op het verdringen van verlangens, angsten en andere emoties? Heeft hij niet meegekregen dat zoveel mensen vermoedens hadden van ernstige misstanden in de katholieke kerk, maar die jarenlang wisten te verdringen? Hebben we bij Van der Boom misschien te maken met een über-Freudiaans verdringen van het verdringen?

Ongetwijfeld kunnen mensen vermoedens verdringen. En dat zal in dit geval ook vast gebeurd zijn: juist omdat er zo weinig aanknopingspunten waren over het lot van de Joden, was er ruimte voor wishful thinking – al is onmogelijk vast te stellen hoe gebruikelijk dat was. Maar in deze discussie gaat het om iets fundamenteel anders, namelijk de verdringing van kennis. Mijn belangrijkste tegenstrever Ies Vuijsje zegt dat men de werkelijkheid kende en ontkende, dat men opzettelijk wegkeek van heldere feiten. Dat is de interpretatie die ik bestrijd. En dan is het argument dat de feiten geenszins helder zijn, toch echt relevant.

Tenslotte signaleert Verheyen ‘nóg een methodische zwakte van het boek’:

het definieert ‘weten van de Holocaust’ als precieze kennis over een lange reeks punten, waar geen van de dagboekschrijvers helemaal aan voldoet.[…] Met zo’n enge definitie van weten staat de slotconclusie dat de meeste Nederlanders het niet konden wussen natuurlijk al bij voorbaat vast.

Waar Verheyen die ‘precieze kennis over een lange reeks punten’ vandaan haalt, is mij een raadsel. Op p. 99 staat: ‘Wie wist dat de Joden naar Polen werden gevoerd om in grote meerderheid bij aankomst te worden gedood, wist van de Holocaust’. Dát is wat de uit Nederland gedeporteerden te wachten stond, en die werkelijkheid was onbekend. Wat men verwachtte was zware dwangarbeid met, op onduidelijke termijn, vele doden tot gevolg. Dat was ook heel erg, maar het is geen accuraat beeld van de werkelijkheid. Dus wist men niet van de Holocaust.

Verheyen is bepaald niet de eerste die hierover valt en insinueert dat ik de vraag of men wist van de Holocaust hoe dan ook met 'nee' wil beantwoorden. Naar mijn indruk zijn er vooral veel mensen die dat antwoord hoe dan ook willen vermijden.
 

‘Lees dit bijzondere boek om de hartverscheurende dagboekfragmenten en sla de curieuze moraal over’, besluit Verheyen zijn bespreking. Hij is de zoveelste criticus die mijn conclusies met enig vertoon van ergernis afwijst, zonder de moeite te nemen ze te weerleggen. Misschien is de moraal van het boek niet zozeer curieus als wel ongewenst.