'Historische klassieker'. Een nieuwe editie met nieuw nawoord.

In een nieuwe reeks 'historische klassiekers' - ja ja - heeft Boom een fraaie luxe editie van mijn boek uitgebracht. De tekst is grotendeels ongewijzigd, maar wel uitgebreid met een nawoord. Daarin blik ik terug op het jarenlange debat dat over het boek is gevoerd.

De strekking van dat stuk is dat er in essentie twee bezwaren tegen mijn boek zijn ingebracht. Ten eerste dat mijn suggestie dat meer kennis meer verzet had opgeleverd onbewijsbaar is en dus speculatief. Ten tweede dat mijn methodologie niet deugt. Het eerste bezwaar snijdt hout. Het tweede is onzin. Wie het wil nalezen kan hier terecht.

‘Van der Boom gaat ver in zijn streven...’. De boodschap van Gans en Ensel

In mijn vorige bijdrage liet ik de kritiek van Evelien Gans en Remco Ensel de revue passeren. Waar kwam die nu op neer? Waar gingen die stukken eigenlijk over? 

De oogst van ‘de Nederlandse Historikerstreit’: de twaalf bezwaren van Gans en Ensel

Wie dit debat een beetje heeft gevolgd, weet dat Evelien Gans en Remco Ensel mijn meest geharnaste critici waren – waren, omdat Evelien Gans vorig jaar is overleden en Remco Ensel blijkens een recente toevoeging aan een van hun artikelen de discussie verder voor gezien houdt. Zij hebben niet minder dan vier omvangrijke artikelen en een opiniestuk geheel aan mijn boek gewijd, plus nog eens delen van drie andere artikelen. Daarnaast sprak Evelien Gans in haar afscheidscollege nog eens haar afkeer van mijn boek uit, hoewel ze bij die gelegenheid ook goed nieuws had: ‘Van der Booms werk “antisemitisch” noemen zou te ver gaan’. Dus dat viel weer mee.

‘Ik nodig meer doortastende historici uit om antwoorden op deze vragen te formuleren’. Remco Ensel op Academia.edu

Vorige week plaatste Remco Ensel een ‘update’ online betreffende de kritiek op mijn boek die hij de afgelopen jaren samen met Evelien Gans uitte. Het lijkt een afsluiting van die kritiek te zijn, hetgeen misschien ook samenhangt met het feit dat Evelien Gans vorig jaar is overleden. Misschien een goede gelegenheid om terug te blikken op deze wonderlijke polemiek.

‘Both unconvincing and highly controversial’. Krijn Thijs in Probing the limits of categorization.

In de donderdag a.s. te presenteren bundel Probing the limits of categorization. The bystander in Holocaust history onder redactie van Christina Morina en Krijn Thijs, staat een artikel van de hand van laatstgenoemde over de discussie over mijn boek, onder de titel ‘Ordinary, ignorant and noninvolved? The figure of the bystander in Dutch research and controversy’. Ik vind dat geen best stuk.

‘De oorlog doorkomen in een Duits werkkamp leek velen weliswaar een zware opgave, maar niet ondraaglijk.’ Katja Happe in Veel valse hoop. De Jodenvervolging in Nederland 1940-1945

Met Veel valse hoop heeft Katja Happe het nieuwe overzichtswerk geschreven over de Jodenvervolging in Nederland. Happe heeft gekozen voor een uitgesproken verhalende geschiedenis. Dat maakt het boek een genoegen om te lezen, maar heeft het nadeel dat ze analytisch interessante kwesties niet expliciet bespreekt – terwijl zo’n overzichtswerk toch bij uitstek de plaats is om de wetenschappelijke stand van zaken samen te vatten. Haar opvatting over ‘mijn’ kwestie blijkt alleen impliciet, en is daarbij wat verwarrend.

Een compleet gebrek aan heisa. Twee Engelstalige artikelen

In 2017 publiceerde ik twee Engelstalige artikelen: '“The Auschwitz reservation”: Dutch Victims and Bystanders and Their Knowledge of the Holocaust' (Holocaust and Genocide Studies 31(3)) gaat over kennis, en 'Indifference? Dutch Bystanders and the Persecution of the Jews in the Netherlands' (Yad Vashem Studies 45(1)) gaat over stemming. De vraagstelling, argumentatie en conclusies zijn dezelfde als die in mijn boek.

Ik verwachtte daarom ook een nieuwe ronde heisa. Maar die bleef geheel en al uit. Een internationaal wetenschappelijk lezerspubliek ziet blijkbaar geen probleem in mijn argumentatie, terwijl die hier te lande is gehekeld als simplistisch, demagogisch, onverantwoord, methodologisch naief en nog zo wat. Dat versterkt mijn vermoeden dat die bezwaren niet echt wetenschappelijk van aard zijn, maar voortkomen uit maatschappelijke gevoeligheden.

Een balans, en achterstallig onderhoud

Morgen is de presentatie van de bundel Probing the limits of categorization: the bystander in Holocaust history. Die bundel bevat een artikel van Krijn Thijs waarin hij het debat over mijn boek analyseert. Dat stuk geeft wel aanleiding tot een repliek.Maar eerst enig achterstallig onderhoud: wat is er de afgelopen drie jaar gebeurt? Niet zo heel veel: ik heb mijn bevindingen gepubliceerd in twee Engelstalige tijdschriften, Yad Vashem Studies en Holocaust and Genocide Studies, en er is een nieuw standaardwerk verschenen over de Jodenvervolging in Nederland, Katja Happe's Veel valse hoop. Laat me eerst die twee zaken bespreken. 

'Vooral dit laatst punt zorgde voor felle kritiek'. Ewoud Kieft in NRC/Handelsblad

In zijn - zeer verhelderende - bespreking van Frits Botermans Duitse Daders in het boekenbijvoegsel van NRC/Handelsblad van afgelopen vrijdag, vat Ewoud Kieft de conclusies van mijn boek als volgt samen:

Van der Boom onderzocht 164 dagboeken en concludeerde dat de meeste Nederlanders weliswaar wisten dat de gedeporteerde joden de oorlog waarschijnlijk niet zouden overleven, maar dat ze geen kennis hadden van het bestaan van gaskamers in Auschwitz en Sobibor. Van der Boom wekt in zijn boek bovendien de indruk dat als de Nederlanders wel van de industriële massamoord hadden geweten, ze massaal in opstand zouden zijn gekomen. Vooral dit laatste punt zorgde voor felle kritiek.

Daar is wel wat op aan te merken.

'Een kraakhelder en baanbrekend boek schrijven [...], is dat dankbaar werk?'
NRC/Handelsblad, Elsevier Juist en Historisch Nieuwsblad over de kritiek van Frits Boterman.

Afgelopen december publiceerde Frits Boterman Duitse Daders. De Jodenvervolging en de Nazificatie van Nederland (1940-1945). Daarin komt de vraag wat men wist van de Holocaust uitgebreid aan de orde. Hij noemt in dat verband mijn boek, dat hem echter weinig kan bekoren: het heeft een 'weinig zinvolle discussie' opgeleverd, meent hij, en vertoont zelfs een 'tendens', namelijk om 'de berichtgeving over de moord op de joden te bagatelliseren'. Onderbouwing van deze boude uitspraken ontbreekt helaas, evenals een enigszins samenhangend alternatief antwoord. 'Zo komen we niet verder', verzuchtte ik op dit blog.