tag:blogger.com,1999:blog-71746199833101206662024-03-05T05:55:13.153+01:00'Wij weten niets van hun lot'. Gewone Nederlanders en de HolocaustBart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.comBlogger60125tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-31907272384406296722020-05-01T21:47:00.001+02:002022-04-10T14:30:20.285+02:00<span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><b>'Historische klassieker'. Een nieuwe editie met nieuw nawoord.</b></span><br />
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><b></b><br /></span>
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">In een nieuwe reeks 'historische klassiekers' - ja ja - heeft Boom een fraaie <a href="https://www.boomgeschiedenis.nl/zoeken/100-9102_Wij-weten-niets-van-hun-lot-Historische-klassieker#omschrijving">luxe editie</a> van mijn boek uitgebracht. De tekst is grotendeels ongewijzigd, maar wel uitgebreid met een nawoord. Daarin blik ik terug op het jarenlange debat dat over het boek is gevoerd.</span><br />
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><br /></span>
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">De strekking van dat stuk is dat er in essentie twee bezwaren tegen mijn boek zijn ingebracht. Ten eerste dat mijn suggestie dat meer kennis meer verzet had opgeleverd onbewijsbaar is en dus speculatief. Ten tweede dat mijn methodologie niet deugt. Het eerste bezwaar snijdt hout. Het tweede is onzin. Wie het wil nalezen kan <a href="https://drive.google.com/file/d/1rUN_yWLkTHHUzdPMcYs_MzaL8AYh_iGJ/view?usp=sharing" target="_blank">hier </a>terecht.</span><br />
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><br /></span>
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><br /></span>
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><br /></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><br /></span>Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-55251244164803813612019-05-08T10:26:00.002+02:002019-05-20T11:23:31.966+02:00<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;"><b>‘Van der Boom
gaat ver in zijn streven...’. De boodschap van Gans en Ensel</b></span><br />
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;">In mijn
vorige <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2019/05/de-oogst-van-de-nederlandse.html#more">bijdrage</a> liet ik de kritiek van Evelien Gans en Remco Ensel de revue
passeren. Waar kwam die nu op neer? Waar gingen die stukken eigenlijk over? </span><br />
<a name='more'></a><span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;"></span><br />
<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;">Niet over het verleden; de historische vragen die mijn boek stelt, weigerden
Gans en Ensel te bediscussiëren. Ook niet over methodologie, al lijkt het daar
oppervlakkig op; Gans en Ensel formuleren weliswaar minstens twaalf
verschillende methodologisch klinkende bezwaren, maar leggen die nauwelijks
uit, bieden minimale, soms geen enkele onderbouwing en weigerden consequent op
enig tegenargument in te gaan. Zelfs simpele verzoeken om verheldering bleven
onbeantwoord. Dus waar gaan die stukken dán over? In de hoop dat het niet al te
mallotig klinkt: die stukken gaan over mij. Alle verwijten die Gans en Ensel
mij maken hebben een duidelijke morele connotatie: ik sta niet aan de juiste
kant. </span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br /></div>
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;">In reactie op
hun eerste stuk schreef ik dan ook dat Gans en Ensel zich niet gedroegen als
kritische collega’s, maar als politiek-morele scherprechters. Zij vonden dat
een onzinnige voorstelling van zaken. Zo schreven ze in hun <a href="https://www.groene.nl/artikel/over-wij-weten-iets-van-hun-lot">tweede stuk</a>: </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px 0px 0px 47.2px;">
<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;">Net
als geldt voor ‘tunnelvisie’ beziet Van der Boom ook de toepassing van het
begrip nivellering op zijn werk als een morele diskwalificatie en het
toeschrijven van ‘kwade trouw’. Het zou ons gaan om ‘een aanval’ ‘op mijn
intenties’. Maar net als in het geval van de tunnelvisie hebben wij het proces
van het verkleinen van bestaande verschillen in zijn werk <i>gelezen</i>.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;">Wat ze met
die laatste opmerking precies bedoelden, begrijp ik niet, maar ik sluit niet
uit dat zij mijn teksten en mijn persoon scheidden en dus het gevoel hadden dat
ze mij persoonlijk niet aanvielen. Kort voor haar dood kwam ik Evelien Gans
tegen en schudde ze me demonstratief de hand, waarbij ze uitriep; ‘we zijn het
dan wel oneens, maar we zeggen wel gewoon gedag’. Ik vond dat vreemd, en nam
eerlijk gezegd haar hand met enige tegenzin aan, maar het gebaar was, denk ik,
wel oprecht. Dus laten we de mogelijkheid open laten dat Gans’ en Ensels
stukken niet bedoeld waren als verdachtmaking.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;">Maar zo
klinken ze wel: ik ‘bagatelliseer’ antisemitisme, scheer slachtoffers,
omstanders en daders over een kam, doe het perspectief van de slachtoffers
‘geweld’ aan, ‘gebruik’ Joden ‘als legitimatie’, ‘verwaarloos’ hun verzet,
‘reduceer’ hun gedrag tot gehoorzaamheid, waarmee ik een aloude ‘mythe van
joodse passiviteit’ uitdraag. Ondertussen gebruik ik ‘verhullende’ termen,
‘zeer problematische’ definities, ‘ontken’ ik onwelgevallige tegenstrijdigheden
en bezondig ik mij aan ‘een selectief gebruik van de bronnen’, enzovoort,
enzovoort. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;">En dat is
geen toeval, als je Gans en Ensel moet geloven, maar uitvloeisel van een agenda.
Luister eens naar deze formuleringen uit één en dezelfde alinea uit hun <a href="https://www.groene.nl/artikel/wij-weten-iets-van-hun-lot">eerste stuk</a>: ‘Om te beginnen wil Van der Boom iets laten zien wat al lang vaststaat’,
daarnaast ‘wil hij zo proberen aan te tonen dat’; ‘Van der Boom heeft deze what
if redenering nodig om de conclusie te trekken’; ‘hij heeft daar ook een ander
discutabel uitgangspunt voor nodig’. En iets verderop: ‘zo zet Van der Boom de
geschiedenis naar zijn eigen hand. Van der Boom gaat ver in zijn streven…’. En
dat streven is, lezen we in hun <a href="https://www.groene.nl/artikel/over-wij-weten-iets-van-hun-lot">tweede stuk</a>, 'bevrijding en verlossing voor de schuld die de natie, die "ons" ten onrechte is opgelegd’. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;">Als dit nu de
conclusie was geweest van een doorwrocht betoog, waarin wordt aangetoond dat ik
inderdaad allerlei rare fratsen uithaal - <i>soit</i>. Maar zo'n betoog ontbreekt nu
juist. Daarmee is Gans’ en Ensels boodschap uiteindelijk niet meer dan een als wetenschap vermomd <i>ad hominem</i> argument: ik heb ongelijk omdat ik een verdacht sujet ben, de niet-Jood die het straatje van de
niet-Joden schoonveegt.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , "sans-serif"; margin: 0px;">Dat is geen
wetenschap, dat is politiek - herinneringspolitiek. Evelien Gans is na haar
dood zeer geprezen om haar engagement. Maar hier zie je de keerzijde daarvan:
het wantrouwen, het dogmatisme, de heilige verontwaardiging en vooral: de onwil
om gewoon van gedachten te wisselen. Met als gevolg dat we over de geschiedenis
van de Jodenvervolging, waar het toch allemaal om te doen was, niets wijzer
zijn geworden. Zonde van de kostbare tijd.</span></div>
<b></b><i></i><u></u><sub></sub><sup></sup><strike></strike>Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-9162435240448499172019-05-03T13:32:00.007+02:002022-04-10T15:28:55.096+02:00<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>De oogst van ‘de Nederlandse Historikerstreit’: de twaalf bezwaren van Gans en Ensel</b></span><br />
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Wie dit debat een beetje heeft gevolgd, weet dat Evelien
Gans en Remco Ensel mijn meest geharnaste critici waren – waren, omdat Evelien
Gans vorig jaar is overleden en Remco Ensel blijkens een recente <a href="https://drive.google.com/file/d/1km3pMq2y5PWJqh7y6g2oF1LFFOrtB9AU/view?usp=drive_open">toevoeging</a> aan
een van hun artikelen de discussie verder voor gezien houdt. Zij hebben niet
minder dan vier omvangrijke artikelen en een opiniestuk geheel aan mijn boek
gewijd, plus nog eens delen van drie andere artikelen. Daarnaast sprak Evelien
Gans in haar afscheidscollege nog eens haar afkeer van mijn boek uit, hoewel ze bij die gelegenheid ook goed nieuws had: ‘Van der Booms werk “antisemitisch” noemen zou te ver gaan’.
Dus dat viel weer mee.</span></div>
<a name='more'></a><br />
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Ondanks die indrukwekkende productie is tot op de dag van
vandaag onduidelijk met welke van mijn vier conclusies Gans en Ensel het nu
precies oneens waren, laat staan waarom – zoals ik <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2019/04/ik-nodig-meerdoortastende-historici-uit.html#more">hier</a> al uitlegde. Hun stukken gaan namelijk niet over het verleden dat mijn boek
behandelt, maar over het boek zelf: over de woordkeuze, de definities, de
aandacht die aan verschillende onderwerpen wordt besteedt, de titel, het
brongebruik en nog zo wat. Bij herlezing van hun stukken kon ik niet minder dan
twaalf verschillende van deze methodologische bezwaren onderscheiden. </span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span><br />
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Retorisch is dat waarschijnlijk een slimme zet: het klinkt
geleerd en fundamenteel. Als de methodologie al zo gebrekkig is, moet de
geïmponeerde lezer denken, hoeven we de concrete historische argumentatie niet
eens meer te overwegen. Wetenschappelijk is dit echter vreemd, omdat Gans en
Ensel over die concrete historische argumentatie niets zeggen. Die zou, in
theorie, ondanks die methodologische fouten, gewoon kunnen kloppen.</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Het wordt nog vreemder, omdat Gans en Ensel die
methodologische bezwaren weliswaar met enig aplomb poneren, en opvallend vaak
herhalen, maar nauwelijks onderbouwen of uitleggen. Toch zijn ze een geheel
eigen leven gaan leiden en is uiteindelijk, denk ik, de indruk blijven hangen
dat er methodologisch wel het een en ander mis is met mijn boek. Maar dat
bewijzen Gans en Ensel helemaal niet. Om dat te laten zien heb ik hieronder
Gans’ en Ensels bezwaren op een rijtje gezet, plus de bijgeleverde
argumentatie. Als U een bezwaar of argument mist, hoor ik het graag. </span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Nu verbeeld ik mij niet dat nog veel mensen van deze kwestie
wakker liggen. Dat ik dit stuk schrijf is vooral <i>for the record</i> - opdat ergens na te lezen valt hoe weinig deze polemiek om het lijf had.</span></div>
<i></i><br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Omdat dit verder fraaie platform geen voetnoten toelaat, zal
ik naar de stukken verwijzen met cijfers, zo nodig gevolg door een
paginanummer. Het gaat dan, in chronologische volgorde, om </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">[1] <a href="https://www.groene.nl/artikel/wij-weten-iets-van-hun-lot">‘Wij weten iets van hun lot’</a>, Gans' en Ensels eerste stuk
in de <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Groene Amsterdammer</i>; </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">[2] <a href="https://www.groene.nl/artikel/over-wij-weten-iets-van-hun-lot">‘Over "Wij weten iets van hun lot"’</a>, op de
website van de <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Groene Amsterdammer</i>;</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">[3] <a href="https://drive.google.com/file/d/0B5hq6qmJ3db3OXFHNFNUSzlERFU/view">‘Niet weten van gaskamers verklaart passiviteit niet’</a>,
op de opiniepagina van <i style="mso-bidi-font-style: normal;">NRC/Handelsblad</i>
van 16-5-2013; </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">[4] <a href="https://drive.google.com/file/d/1U4rA6xykOdCWxjm8O07DfW214oviBjeu/view?usp=sharing" target="_blank">‘De inzet van Joden als “controlegroep”’</a> in het <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Tijdschrift voor Geschiedenis</i> nr. 3,
jaargang 2013; </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">[5] <a href="https://drive.google.com/file/d/1d49NS1qF5tVYcKY4wSA9dHDi2dY_bBQW/view?usp=sharing" target="_blank">‘We know something of their fate’</a>, een vertaling van
delen van bovenstaande stukken, online gezet in december 2014; </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">[6] ‘Het belang van een Joods perspectief’, Gans’
afscheidsrede van 16-12-2016; </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span lang="EN-GB" style="margin: 0px;"><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">[7]
‘Historikerstreit. The Stereotypical Jew in Recent Dutch Holocaust Studies’ uit
Gans’ en Ensels bundel <i style="mso-bidi-font-style: normal;">The Holocaust,
Israel and the 'Jew': Histories of Antisemitism in Postwar Dutch Society</i>
uit 2017, 341-374.</span></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span lang="EN-GB" style="margin: 0px;">[8] ‘The
Dutch bystander as non-Jew and implicated subject’</span><span lang="EN-US" style="margin: 0px;"> uit de bundel <i>Probing the limits of
categorization. The bystander in Holocaust history</i> (2018), 107-127.</span></span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span lang="EN-US" style="margin: 0px;"><br /></span></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span lang="EN-US" style="margin: 0px;"><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Een negende
stuk, Gans’ artikel ‘Disowning Responsibility: The Stereotype
of the </span></span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span lang="EN-GB" style="margin: 0px;">Passive Jew
as a Legitimizing Factor in Dutch Remembrance
of the Shoah’ uit de bundel <i style="mso-bidi-font-style: normal;">The
Jew as legitimation: Jewish-gentile relations beyond antisemitism and
philosemitism</i> (2017), is slechts spaarzaam aanwezig in bibliotheken en
lijkt niets nieuws te bevatten, dus dat laat ik </span><span lang="EN-US" style="margin: 0px;">buiten beschouwing. </span></span><span lang="EN-US" style="margin: 0px;"><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Twaalf verschillende onderwerpen van methodologische kritiek
dus. Welke?</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>1. Alleen oog voor gehoorzaamheid.</b></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">‘Het passief en actief verzet van zowel Joden als niet-Joden
komen er in Van der Booms boek bekaaid van af’ schreven Gans en Ensel in hun
eerste stuk.[1] Een onderbouwing leverden ze daar niet bij, en het leek me ook
‘aantoonbare onzin’, zo <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2012/12/in-de-groene-amsterdammer-van-afgelopen.html#more">schreef ik</a> kort daarna op dit blog: </span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">De langste hoofdstukken in het boek, samen meer dan honderd
pagina’s, bestaan uit portretten van in totaal 29 dagboekschrijvers en hun
gedachten over de vervolging: 12 niet-Joden en 17 Joden. Van de 12 niet-Joden
zijn er 4 betrokken bij hulp aan Joden, van de 17 Joden zijn er 10
ondergedoken. Het passief en actief verzet is dus zwaar <i style="mso-bidi-font-style: normal;">over</i>vertegenwoordigd.</span></blockquote>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Daar kreeg ik geen antwoord op, maar een paar maanden later schreven
Gans en Ensel opnieuw dat ik ‘eenzijdig de nadruk’ legde ‘op Joden die niet
wilden of durfden onderduiken. Met verwaarlozing van hen (28.000) die wél
onderdoken, en daarmee overigens ook van hen die onderdak boden. Verzet, ook
van Joodse kant, krijgt nauwelijks aandacht.’[3] Ook hier ontbrak onderbouwing.
Die werd evenmin verschaft in het toch zeer uitvoerige artikel in <i>Tijdschrift voor
Geschiedenis</i>, wat Gans en Ensel er niet van weerhield daar nogmaals te beweren
dat in mijn boek ‘de houding van joden grotendeels tot onwetendheid,
gehoorzaamheid en passiviteit gereduceerd’ was en ‘lijdelijkheid en
gehoorzaamheid disproportioneel worden belicht.’[4, 393] In 2017 betichtten ze
mij zelfs van ‘the propagation of “the myth of Jewish passivity”’.[7, 365] </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Gelukkig leverden ze in laatstgenoemd artikel, voor het
eerst, enige argumenten. Het zijn er maar liefst drie: 1. Ik beschrijft het
opvallend geringe aantal ontsnappingen uit Westerbork als een keuze tegen
verzet. Wat daar niet aan klopt staat er helaas niet bij. 2. Ik beschrijft
zelfmoorden van Joden niet als ‘a final attempt to take control’. Gans en Ensel
vinden blijkbaar dat ik die zelfmoorden moet aanduiden als verzet, wat me
eerder verwarrend dan verhelderend lijkt. <span lang="EN-GB" style="margin: 0px;">3. ‘In the final chapter, the behaviour of the Jews, as can be deducted
from the diaries, is discussed under the section heading “Behaviour: the logic
of obedience”.’[7, 366-367] Dit is ronduit misleidend. </span>‘Gedrag. De
logica van gehoorzaamheid’ is geen ‘section heading’ maar de titel van het
slothoofdstuk, waarin alle gedrag, inclusief verzet, van alle dagboekschrijvers
wordt besproken. Zouden Gans en Ensel dat nu echt niet gezien hebben?</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Nu is die titel van dat slothoofdstuk natuurlijk niet
toevallig. De waarde van mijn these is immers dat ze gehoorzaamheid helpt
verklaren. Als Gans en Ensel menen dat dat niet zo is, dan hadden ze dat moeten
uitleggen. Maar in plaats daarvan schoven ze mij, zonder enige serieuze
onderbouwing, een moreel beladen misstap in de schoenen: verbreiding van de
mythe van Joodse passiviteit. Zo makkelijk ging dat. </span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>2. De ‘gewone Nederlander’ als ‘verhullende categorie’.</b></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Vanaf het begin maakten Gans en Ensel er bezwaar tegen het
ontbreken van een definitie van de ‘gewone Nederlander’ uit de titel. Ze wekten
daarbij de indruk dat dit een gewichtige methodologische kwestie is. Dat is
niet zo: de ‘gewone Nederlander’ is simpelweg de grote massa. Wie daartoe
behoort, hangt af van de precieze vraag. Als we ons afvragen wat de gewone
Nederlander vond van de Jodenvervolging, hebben we het natuurlijk niet over
Joden – wat zij er van denken, weten we al. Maar als we ons afvragen wat men
wist van het lot van de gedeporteerden, zijn Joden en niet-Joden even ‘gewoon’
– zij hebben even veel of weinig toegang tot informatie. Daarom spreek ik soms
van gewone Nederlanders, of tijdgenoten, soms van omstanders, en ik geloof niet
dat er passages in het boek staan waar onduidelijk is wie ik bedoel. Gans en
Ensel hebben ook nooit zo’n passage genoemd. Het blijft dus onduidelijk wat nu precies
het probleem is. In feite zeiden ze alleen dat ik Joden en niet-Joden niet
‘onder één noemer’ mag brengen, omdat Joden fel vervolgd werden en de meeste
niet-Joden niet. Dat klinkt moreel hoogstaand, maar is wetenschappelijk gezien onzin, omdat Joden en niet-Joden in sommige
opzichten – in hun kennis van de Holocaust bijvoorbeeld – wel degelijk in hetzelfde
schuitje zaten.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">In mei 2013 gooiden Gans en Ensel er een schepje bovenop,
door te beweren dat ‘de gewone Nederlander’ niet alleen een onduidelijke term
was, maar zelfs ‘een verhullende categorie’.[3] Ik probeer daarmee blijkbaar
iets te verbergen. Aangezien ik mij daar niets bij kon voorstellen, vroeg ik in
mijn <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2013/05/onverantwoord-herschrijven-van-de.html#more">reactie</a>: ‘Wat verhul ik nu precies?’ Dat hebben Gans en
Ensel nooit uitgelegd; maar ze vonden wel tijd en ruimte om dit verwijt nog verschillende malen te herhalen.[7, 372; 8, 111] </span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>3. ‘Van der Boom gebruikt de Joden als legitimatie’.</b></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">In het boek veronderstel ik dat de omstanders betwijfelden of
het voor Joden wel verstandig was om onder te duiken. Dat leid ik niet af uit
dagboeken van omstanders – die hier helaas zelden over schrijven - maar uit de
overwegingen van Joden, bij wie deze twijfel evident is. Maar, zeiden Gans en
Ensel, dat gaat zomaar niet, want Joden en niet-Joden zaten in een geheel
verschillende positie. Dat is waar, heb ik daar steeds op geantwoord, maar die
verschillende posities versterken dit argument juist: als Joden, die zowel bij
onderduik als deportatie gevaar lopen, al menen dat onderduik wel eens
onverstandig kan zijn, zullen niet-Joden, die alleen bij onderduik gevaar lopen,
dat <i style="mso-bidi-font-style: normal;">zeker</i> denken. Als dat klopt, is
mijn argument sluitend; als het niet klopt, moet je dat uitleggen. Maar dat
hebben Gans en Ensel nooit gedaan. Hun enig uitleg: ‘Hij gebruikt op die manier
de Joden als legitimatie’.[1] ‘Alweer’, schreef ik in mijn <a href="https://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2012/12/in-de-groene-amsterdammer-van-afgelopen.html#more">reactie</a>, ‘een
suggestie voor historische verklaring afgewezen op morele gronden (ik neem aan
dat “legitimatie” zoiets betekent als “goedpraten van passiviteit”). Als Joden
twijfelden aan de wijsheid van onderduik dan <i style="mso-bidi-font-style: normal;">is</i> het toch begrijpelijker dat niet-Joden dat ook deden? Of niet?’ Ook daar heb ik nooit een antwoord op gekregen, hetgeen Gans
en Ensel er opnieuw niet van heeft weerhouden dit verwijt domweg te
herhalen.[3; 4, 392; 7, 372] </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">U ziet misschien een patroon ontstaan.</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>4. ‘Nivellering’.</b></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">‘Nivellering’ – het over één kam scheren van slachtoffers,
omstanders en daders<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> <span style="font-size: 12pt; line-height: 115%; margin: 0px;">– </span></span>was Evelien Gans’ stokpaardje, en daar had ze ook wel
enige reden voor. Ze maakte zich boos over de neiging om op 4 mei ook Duitsers
te herdenken, of zelfs Nederlanders in Duitse dienst. Op die manier, schreef
ze, wordt ‘iedereen een beetje dader, iedereen een beetje slachtoffer’. Die
neiging zag ze ook in Chris van der Heijdens <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Grijs Verleden</i>. Daar kan ik wel enigszins inkomen, maar ik snap niet
hoe Gans en Ensel ook in mijn boek nivellering konden ontwaren. Maar dat deden
ze: ‘Nivellering is de beste omschrijving van wat Bart van der Boom
bewerkstelligt in zijn boek.’[2] </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Hoe kwamen ze daarbij? Het eerste argument dat ze noemden is
dat ik Joden ‘onder de toch al onduidelijke noemer “gewone Nederlanders” vat’.[1]
Maar dat doe ik, zoals al uitgelegd, in een specifieke context, namelijk die
van kennis van de Holocaust. Op p. 313 zeg ik met grote nadruk dat Joden
vanwege hun slachtofferschap mijlenver verwijderd waren van niet-Joden en in
dat opzicht natuurlijk geen gewone Nederlanders waren. Het tweede voorbeeld is de
hierboven behandelde veronderstelling dat, als Joden twijfelden aan de wijsheid
van onderduiken, niet-Joden dat zeker deden. Opnieuw legden ze niet uit wat
hier mis mee is, maar veroordeelden ze het simpelweg als ‘een geval van
nivellering’.[1] Later, in het <i>Tijdschrift voor Geschiedenis</i>, voegden ze nog
drie argumenten toe:</span></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Nivellering spreekt uit de gekozen woorden en de inzet van
centrale concepten. Het heeft betrekking op het spreken over ‘op de trein
stappen’ en andere formuleringen die de specifieke positie van joden als
vervolgden miskent, op het eenzijdig benadrukken van ‘de gehoorzaamheid’ van
joden [waarvoor ze dus ook nooit enige bewijs leverden] en op de weinig
empathische becommentariëring van dagboekfragmenten.[4, 390]</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></blockquote>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">En dat is het dan. In mei 2014 probeerde ik de discussie
verder te helpen door Gans en Ensel per <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2014/03/geen-zin-indiscussie.html#more">mail</a> te vragen of ze ‘een paar concrete voorbeelden’ van die vermeende nivellering
konden geven. Ze schreven terug dat er nu wel genoeg gezegd was. Dus met deze onderbouwing
moeten we het doen.</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span><br />
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>5. ‘Het Joods perspectief geweld aangedaan’.</b></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Al in hun eerst stuk schreven Gans en Ensel dat in mijn boek
‘het Joods perspectief geweld aangedaan’ werd ‘en gereduceerd tot
gehoorzaamheid en angst voor straf’<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> <span style="font-size: 12pt; line-height: 115%; margin: 0px;">– </span></span>daar is ‘ie weer.[1] ‘Dit is beledigende
onzin’, schreef ik in mijn <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2012/12/in-de-groene-amsterdammer-van-afgelopen.html#more">reactie</a>: ‘het langste hoofdstuk van het boek, 53 pagina's
om precies te zijn, is geheel gewijd aan Joodse dagboekschrijvers. Ik laat de
lezer uitgebreid door hun ogen naar de oorlog kijken en breng hun perspectief
pijnlijk dichtbij. De meeste van die dagboekschrijvers zijn ondergedoken en dus
niet gehoorzaam.’ Dat leverde geen respons op. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Jaren later wijdde Gans haar afscheidsrede aan het belang
van een ‘joods perspectief’, en herhaalde ze nog eens dat ik hier geen kaas van
had gegeten. Het bewijs? Opnieuw mijn taalgebruik. Het feit dat ik ergens zeg
dat men in Westerbork in de trein ‘stapte’ – daar is die ook weer - dat ik in
een Engelstalig stuk schrijf dat iedereen wist dat het Oosten ‘would be no
picnic’, en een – inderdaad door veel mensen niet begrepen, dus waarschijnlijk
onhandig – zinnetje over Etty Hillesum op p. 326.[6, 11-12] </span><span style="font-family: "arial";"><br /></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Meer onderbouwing voor dit moreel beladen verwijt hebben
Gans en Ensel nooit geleverd. </span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>6. ‘Zowel Van der Heijden als Van der Boom bagatelliseren
het Nederlands antisemitisme’.</b></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Al in Gans’ en Ensels eerste stuk heette het ‘op zijn minst
verwonderlijk’ – lees: <i style="mso-bidi-font-style: normal;">verdacht</i> – ‘dat Van der Boom het antisemitisme onder de Nederlandse
bevolking niet als een serieuze factor behandelt’.[1] Ik had geen idee hoe ze
daar bij kwamen, aangezien ik meerdere passages (en een aparte paragraaf) aan
het antisemitisme wijd (148-150, 182-185, 207-212). In de lange portretten van
dagboekschrijvers worden hun eventuele antisemitische uitspraken standaard geanalyseerd.
Welke argumenten leverden Gans en Ensel?</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">In dat eerste stuk gaven ze er drie. Het eerste is een
passage over Jeltje Stroink, die, zoals ik expliciet aangeef, antisemitische ideeën
had. ‘Niet iemand om een Joodse onderduiker in huis te nemen, denkt de lezer.
Zo niet Van der Boom’, schreven Gans en Ensel. Inderdaad, want mevrouw Stroink
hád een Joodse onderduiker in huis. Dat staat gewoon in de tekst.[303] Het
tweede argument betreft een andere dagboekschrijfster, mevrouw Sikking-Ladenius.
Zij vindt de deportaties verschrikkelijk, maar heeft weinig op met Joden; ‘Ze
kunnen ze toch in een wijk doen’. Gans’ en Ensels commentaar: ‘Van der Boom
spreekt hier van opportunisme en “segregatie” - niet van antisemitisme.' Maar
deze passage vormt de eerste alinea van de paragraaf genaamd
‘antisemitisme’.(p.207) Waarom denken Gans en Ensel dat deze mevrouw daar
staat? ‘Van der Boom blijkt zich niet verdiept te hebben in antisemitisme’,
schrijven ze iets verderop: ‘Dat het “passieve antisemitisme” van bijvoorbeeld
de dames Stroink en Sikking bijdroeg aan hun passieve houding tegenover de
Jodenvervolging, is voor hem ondergeschikt.’ Huh? Mevrouw Sikking wordt
nadrukkelijk als voorbeeld van antisemitisme gepresenteerd, en mw. Stroink was
nu juist niet passief. Dus wat is nu het argument? </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Wat nu juist zo interessant is aan iemand als mw. Stroink, is
dat afkeer van Joden samenging met afkeer van hun vervolging, en soms zelfs met
hulp aan Joden. Gans en Ensel vinden die analyse niet interessant, maar
verdacht: ‘Door te laten zien dat tijdens de bezetting “afkeer van Joden” een “afkeer
van Duitsers en Jodenvervolging” niet in de weg stond, probeert hij het
verschijnsel te neutraliseren.’[1]</span><br />
<br /></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Ik wees Gans en Ensel in mijn <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2012/12/in-de-groene-amsterdammer-van-afgelopen.html#more">reactie</a> op hun stuk op deze
feitelijke fouten, maar dat maakte geen enkel verschil. Een half jaar later
schreven ze in <i style="mso-bidi-font-style: normal;">NRC/Handelsblad</i> ‘dat
Van der Boom het antisemitisme onder de Nederlandse bevolking als irrelevant
beschouwt - met voorbijgaan aan het gegeven dat het antisemitisme tijdens de
bezetting toenam.’[3] Maar ik vind antisemitisme helemaal niet irrelevant –
daarvoor leveren Gans en Ensel ook geen enkel bewijs - en behandel de tekenen
van toegenomen antisemitisme tijdens de oorlog juist uitgebreid (207-212).</span><span style="font-family: "arial";"><br /></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">In het volgende stuk gingen Gans en Ensel onverdroten door: ‘Deel
van de veronachtzaming van het joodse perspectief is een ontkenning van de
betekenis van het antisemitisme onder omstanders.’[4, 394] De onderbouwing daarvan
is ditmaal dat ik weliswaar regelmatig antisemitische uitspraken citeer, maar
desondanks concludeer ‘dat Nederland een tolerante natie was’.[4, 394] Maar dat
doe ik niet: ik zeg dat Nederlanders zichzelf <i>beschouwden</i> als een tolerante
natie - dat is uiteraard wat anders. Een tweede ‘argument’ is dat ik het antisemitisme
beschouw als een variant op de verzuiling. ‘Inderdaad maakte het antisemitisme
deel uit van de Verzuiling’, schreven Gans en Ensel, ‘maar dat maakt het nog
niet tot een non-factor.’[4, 394] Nee, en dat beweert ook niemand. In een
later, Engelstalig stuk herhalen Gans en Ensel nog eens mijn suggestie dat
antisemitisme een variant op de verzuiling is, om daar dit keer aan toe te
voegen dat dat <i style="mso-bidi-font-style: normal;">niet</i> klopt.[7, 369] In
datzelfde stuk herhalen ze ook het argument dat ik mw. Sikking niet aanduid als
antisemiet – hoewel ze daar nu wel aan toevoegen dat ze wordt behandeld onder
het kopje ‘antisemitisme’ – en komen ze zowaar met een nieuw argument: ‘When
for instance one host describes two Jews in hiding who don’t appear to have any
money as “parasites” in his diary, Van der Boom does not interpret this as an
antisemitic stereotype.’[7, 369] Inderdaad, en de context van dit dagboek geeft
daartoe ook weinig aanleiding. Voor zover ik kan zien hebben Gans en Ensel dit
dagboek helemaal niet gelezen. Maar dat is blijkbaar ook niet nodig om de
auteur, die over het algemeen liefdevol schrijft over de vele Joodse
onderduikers die hij helpt, als antisemiet te ontmaskeren.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">En opnieuw: dit is alles, en voor Gans en Ensel voldoende om
mij ‘bagatelliseren’ van antisemitisme in de schoenen te schuiven.</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<div style="margin: 0px;">
<br /></div>
<div style="margin: 0px;">
<span lang="EN-GB" style="margin: 0px;"><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>7. ‘Van
Gogh, Van der Heijden and Van der Boom have all pointed to my Jewish identity’.</b></span></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Gedurende dit hele debat heb ik mij consequent onthouden van
uitspraken over de motieven van mijn critici. De reden is simpel: onze motieven
geven ons geen gelijk of ongelijk, dus doen ze er niet toe. Daarom verweet ik
Evelien Gans in een <a href="https://www.groene.nl/artikel/ook-die-joodse-verraders-zijn-interessant">stuk</a> in de <i>Groene Amsterdammer</i> ook dat ze in haar eindeloze
polemiek met Chris van der Heijden diens – heel foute – vader erbij haalde. Ik
schreef: </span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Nu is Van der Heijdens visie op de oorlog ongetwijfeld
beïnvloed door het feit dat zijn vader SS’er was (hoe vaak hij dat ook
ontkent). Maar wat dan nog? Mijn visie op de oorlog is beïnvloed door het feit
dat mijn vader heel aardig en optimistisch was en het zou me zeer verbazen als
Gans’ visie op de oorlog niet is beïnvloed door het feit dat haar vader joods
was. Zo hebben we allemaal onze eigenaardigheden, die in zekere mate verklaren
waarom wij verschillende opvattingen hebben, maar niets zeggen over de
houdbaarheid daarvan. Voor een wetenschappelijk debat zijn onze achtergronden
en onze intenties dus irrelevant.</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></blockquote>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Dat lijkt me helder, toch? Nee hoor. ‘With this disparate
characterisation of three fathers, Van der Boom stated that he, as opposed to
Gans and Van der Heijden, had no transgenerational involvement in the Second
World War’, schreven Gans en Ensel: ‘Devoid of personal involvement, Van der
Boom seemed to claim the position of an ‘objective’ historian.’[7, 353] Dus als
ik zeg dat het niets uitmaakt wie onze vaders zijn, lezen Gans en Ensel daarin
dat ik mezelf objectiever acht vanwege mijn vader – da’s knap. <span lang="EN-GB" style="margin: 0px;">En het was deze ene opmerking die Evelien
Gans in de pen gaf: ‘Van Gogh, Van der Heijden and Van der Boom have all
pointed to my Jewish identity; the first two in a manner that was outright
insulting and anti-Semitic.’[7, n 43] Ach ja.</span></span><span lang="EN-GB" style="margin: 0px;"><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>8. ‘Allereerst is Van der Booms opvatting over “kennis” en “weten”
zeer problematisch’.</b></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Mijn definitie van weten van de Holocaust is ‘subjectieve
zekerheid’ – dus niet: vermoedens – van ‘moord bij aankomst’ – dus niet,
bijvoorbeeld, dood op onduidelijke termijn. Dit is, denk ik, wat de tijdgenoten
moesten bezitten om adequaat te kunnen handelen. Niet meer: ze hoefden niet te
weten waar, of hoe, de gedeporteerden werden vermoord. Maar ook niet minder: wie
onzeker was over het lot van de gedeporteerden, of zich voorstelde dat ze naar
kampen gingen die wellicht te overleven waren, ontbeerde een belangrijk
inzicht: dat onderduik de minst riskante strategie was. Deze definitie is een volgens mij relevant markeringspunt op het continuüm van
volkomen onzekerheid naar<span style="margin: 0px;"> </span>volkomen
zekerheid, en van normale tewerkstelling tot de helse werkelijkheid. Het boek
draait nadrukkelijk niet om de vraag of men wist van de Holocaust – dan had ik
kunnen volstaan met het antwoord nee – maar bestrijkt dat hele continuüm.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Gans en Ensel menen echter dat deze definitie mijn onderzoeksterrein
beperkt. Ik heb geen idee waarom, en hun cryptische uitleg helpt ook niet. In
het eerst stuk staat als enige toelichting: ‘Wanneer dagboekschrijvers noteren
dat de Joden een vreselijk lot te wachten staat, is hem dat niet genoeg.’[1]
Een paar maanden later heette het: ‘”Weten” vernauwt Van der Boom tot onweerlegbare
feitenkennis, hier over de gaskamers’ (wat dus niet klopt); ‘Sterke vermoedens tellen niet mee.’[3] En in datzelfde stuk: ‘Van der Boom
beschouwt de Jodenvervolging voorafgaand aan de deportatie en het vermoeden dat
de meeste Joden op termijn zouden omkomen in werkkampen, als irrelevant.’[3] In
2018 schreven ze nog eens dat ik de Holocaust reduceer tot de gaskamers, en
alles wat daaraan voorafgaat ‘does not qualify in this approach’.[8, 110] ‘Niet
genoeg’, ‘tellen niet mee’, ‘irrelevant’, ‘does not qualify’ – klinkt ernstig,
maar wat bedoelen ze? Tellen niet mee waarvóór? Wie het weet, mag het zeggen. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>9. ‘Hij ontkent de meerduidigheid, de tegenstrijdigheden in
dagboeken’.</b> </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">‘Van der Boom baseert zich op een eendimensionale, soms
selectieve interpretatie van een beperkt (164) aantal dagboeken’, schreven Gans
en Ensel in mei 2013: ‘Hij ontkent de meerduidigheid, de tegenstrijdigheden in
dagboeken.’[3] In <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2013/05/onverantwoord-herschrijven-van-de.html#more">reactie</a> schreef ik: ‘Misschien kunnen ze wat voorbeelden
geven van die selectieve en eendimensionale interpretaties? Dat zou helpen.’ Maar die voorbeelden <span style="font-size: 12pt; line-height: 115%; margin: 0px;"><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">– </span></span>U voelt het al aankomen <span style="font-size: 12pt; line-height: 115%; margin: 0px;"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">–</span></span> kwamen niet. En ook
die ‘tegenstrijdigheden’ die ik ‘ontken’ bleven in nevelen gehuld. Ze hebben in
al die jaren welgeteld één voorbeeld gegeven: Etty Hillesum schrijft in juni
1942 dat er ‘verhaaltjes’ en ‘aardige dingen’ verteld worden over het lot van
de Joden, namelijk ‘dat ze in D.land worden ingemetseld of met gifgassen
uitgeroeid’ Daarna heeft ze het nooit meer over vergassing. Maar dat
is volgens mij geen tegenstrijdigheid: Hillesum gelooft die ‘verhaaltjes’
gewoon niet – zoals de meeste dagboekschrijvers. </span></div>
<div style="margin: 0px;">
<br /></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Maar geen nood: ‘Van dit soort tegenstrijdigheden wemelt het
in het dagboek van Hillesum’, schreven Gans en Ensel, ‘en in dat van talloze
andere Joodse en niet-Joodse dagboekschrijvers.'[1] Dus vroeg ik hen in diezelfde
<a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2014/03/geen-zin-indiscussie.html#more">mail</a><span style="margin: 0px;"> </span>van mei 2014 of ze daar een paar
voorbeelden van konden geven. Maar dat weigerden ze dus. Hetgeen Gans en Ensel
er natuurlijk niet van weerhield om mij nog in 2017 te kastijden voor mijn ‘one-dimensional
reading of war diaries’.[7] Maar voorbeelden daarvan zijn er dus niet. Toch
jammer.</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
</div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , sans-serif" style="margin: 0px;"><b>10.
Cirkelredenering.</b></span></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , sans-serif" style="margin: 0px;"><b></b><br /></span></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , sans-serif" style="margin: 0px;"></span><span face=""arial" , sans-serif" style="margin: 0px;">‘[U]it Van der
Booms boek spreekt een cirkelredenering: had men kennis gehad dan had men
gehandeld – aangezien men niet gehandeld heeft, had men geen kennis’, schreven
Gans en Ensel in hun allereerste stuk.[1] Aangezien ze ook daar geen bewijs bij
leverden, <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2014/03/geen-zin-indiscussie.html#more">vroeg ik hen</a> in mei 2014 ‘een paar concrete voorbeelden’ van deze cirkelredenering te geven. Die kreeg ik niet, maar eind dat jaar herhaalden ze deze – wetenschappelijk gezien tamelijk
ernstige – aantijging: </span></div>
<div style="margin: 0px;">
</div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , sans-serif" style="margin: 0px;"></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">‘I wonder’, he
said in an interview ‘whether they would have obeyed just as easily if the
Germans had asked: „Could you draw up a list of names? So that we can gas those
people.‟ That also applies to the Jewish Council.’ This quote, but also Van der
Boom’s book, shows a circular argument: if people had had knowledge, they would
have acted – since they did not act, they had no knowledge</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">.[5]</span></blockquote>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , sans-serif" style="margin: 0px;">Maar dat citaat
is natuurlijk geen cirkelredenering: ik distilleer uit dagboeken dat mensen
niet wisten van Auschwitz, en vraag me <i>vervolgens</i> af of zij hetzelfde hadden
gehandeld als ze dat wel hadden geweten. Ondertussen is dit de enige
onderbouwing van deze fundamenteel klinkende kritiek.</span></div>
<div style="margin: 0px;">
<br /></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b><span lang="EN-GB" style="margin: 0px;">11. </span><span lang="EN-US" style="margin: 0px;">‘The central argument is driven by
speculation’.</span></b></span></div>
<div style="margin: 0px;">
<b></b><br /></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">In hun allereerste stuk schreven Gans en Ensel dat ‘het
meest fundamentele probleem’ met mijn boek was dat ik stel ‘dat, áls niet-Joden
en Joden van de vernietiging hadden geweten, zij adequater hadden gehandeld.’
Dat denk ik inderdaad. Nu is daar vast een interessante historische discussie
over te voeren, maar die hebben Gans en Ensel altijd opzichtig gemeden. In
plaats daarvan stelden zij dat speculatie helemaal niet mag. <span lang="EN-GB" style="margin: 0px;">‘Dit is een onverdedigbare vorm van
geschiedschrijving volgens de lijn “wat zou er gebeurd zijn indien….”.’[1] ‘The
central argument is driven by speculation’, meenden zij in 2017 nog steeds: ‘Instead
of speculating about what they would have done in other circumstances, we think
it is more productive to make an assessment of the relations between bystanders
and victims and the circumstances under which<span style="margin: 0px;">
</span>people intervene and modify their subject position.’[8, 111]</span></span></div>
<div style="margin: 0px;">
<br /></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span lang="EN-GB" style="margin: 0px;">Prima idee.
Maar hoe komen wij achter ‘the circumstances under which<span style="margin: 0px;"> </span>people intervene and modify their subject
position’? </span>Hoe komen historici, die geen experimenten kunnen uitvoeren,
er überhaupt achter welke causale relaties er bestaan? Ze speculeren. Zoals Chris
Lorenz schrijft in ‘De constructie van het verleden’, de door vele eerstejaars
geschiedenis verplicht doorgeworstelde inleiding tot de theorie van de
geschiedschrijving: </span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"> </span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">In tegenstelling tot wat sommige historici denken komt
inzicht in oorzaak-gevolg relaties niet tot stand via de reconstructie van de
feiten, maar via een serie van abstracties. De eerste en belangrijkste van die
abstracties bestaat volgens Weber [die Lorenz hier volgt] hieruit dat de
historicus de door hem onderzochte gebeurtenis(sen) in oorzakelijk componenten ontleedt
om in gedachten enkele hiervan te veranderen; hij gaat zo na of de
gebeurtenis(sen) hierdoor anders verlopen zou(den) zij dat feitelijk het geval
was – en zo ja, hoe. Via deze contrafactische werkwijze probeert de historicus
na te gaan welke componenten een wezenlijk oorzakelijk belang hadden… [p. 154]</span></blockquote>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">‘Wat zou er gebeurd zijn indien’ is dus geen ‘onverantwoorde
vorm van geschiedschrijving’, het is een van onze voornaamste instrumenten. Waar we over hadden moeten discussiëren is de <i>plausibiliteit</i> van mijn speculatie. Maar die <i>historische</i> discussie hebben Gans en
Ensel consequent gemeden. Vreemd eigenlijk. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><b>12. ‘In<i>”Wij weten niets van hun lot”</i> zoekt Van der
Boom bevrijding en verlossing voor de schuld die de natie, die “ons” ten
onrechte is opgelegd.’</b></span></div>
<div style="margin: 0px;">
<b></b><br /></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Dat beweerden Gans en Ensel in hun tweede stuk.[2] Eindelijk de aap uit de mouw: ik heb een duistere agenda. In 2017 meenden zij nog steeds dat mijn boek simpelweg 'a plea for the innocence of the bystanders' is. Waaraan ontlenen zij dit inzicht? Niet, opmerkelijk
genoeg, aan mijn conclusies of argumentatie. Wel aan een interview in het <i>Historisch Nieuwsblad</i> van 31 mei 2012, waarin ik zei:</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"></span></div>
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span face=""hind" , sans-serif , "open sans" , "verdana" , sans-serif" style="background-color: transparent; color: black; display: inline; float: none; font-size: 16px; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: 300; letter-spacing: normal; text-align: left; text-decoration: none; text-indent: 0px; text-transform: none; white-space: normal; word-spacing: 0px;"></span></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">De Holocaust is een lakmoestest voor alles. Zodra de houding van een persoon of instantie aan de orde komt, is direct de vraag: hoe stond deze tegenover de Jodenvervolging? Het is dan niet zo gek om passiviteit en accommodatie te interpreteren als onverschilligheid en instemming. Maar als erover nadenkt, is het nogal wat om over onze grootouders te zeggen dat ze het wel prima vonden dat hun Joodse buren werden vermoord.</span></blockquote>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Daarmee bedoelde ik dat die
vrij radicale voorstelling van zaken – onze grootouders, tamelijk normale
mensen, afschilderen als antisemitische monsters – een serieuze onderbouwing
verdient, die er volgens mij niet is. Maar Gans en Ensel lezen er iets geheel
anders in: ‘there was nothing to blame the bystanders for, said Van der Boom – “our
grandparents”, he specified in an interview.’[7, 362] En ze hadden nog een argument: <span lang="EN-GB" style="margin: 0px;">‘already on the first page, it stated that “we Dutchmen” are still occupied
with the question as to why so many Jews were deported from the Netherlands,
because “it immediately touches upon our identity”.’[8, 112] Helaas zeggen ze er niet bij wat daar niet aan
klopt, laat staan hoe dit hun aantijging bewijst. </span>Maar
hier moeten we het mee doen.</span><br />
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Dit zijn, voor zover ik kan zien, alle argumenten die Gans
en Ensel tegen mijn boek hebben aangevoerd. Voor een polemiek van jaren, die
zelfs omschreven is als ‘de Nederlandse Historikerstreit’, lijkt het me een
armzalige oogst. Je zou je haast gaan afvragen waar die polemiek nu eigenlijk over ging. Daar zal ik een volgend stuk aan wijden.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<br /></div>
<b></b><i></i><u></u><sub></sub><sup></sup><strike></strike>Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-1151071684450795522019-04-13T16:27:00.000+02:002019-04-14T16:22:01.578+02:00<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;"><b>‘Ik nodig meer
doortastende historici uit om antwoorden op deze vragen te formuleren’. Remco
Ensel op Academia.edu</b></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Vorige week
plaatste Remco Ensel een ‘<a href="https://drive.google.com/open?id=1km3pMq2y5PWJqh7y6g2oF1LFFOrtB9AU">update</a>’ online betreffende de kritiek op mijn boek
die hij de afgelopen jaren samen met Evelien Gans uitte. Het lijkt een afsluiting
van die kritiek te zijn, hetgeen misschien ook samenhangt met het feit dat
Evelien Gans vorig jaar is overleden. Misschien een goede gelegenheid om terug
te blikken op deze wonderlijke polemiek. </span></div>
<br />
<a name='more'></a><span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Wonderlijk,
omdat Gans en Ensel mijn boek afwezen als een ‘onverantwoorde herschrijving van
de geschiedenis van de Jodenvervolging’, maar nooit duidelijk maakten wat er
aan die herschrijving van de geschiedenis niet klopt, laat staan waarom ze dat
denken, laat stáán hoe het dan wel zit. En die duidelijkheid gaat, zo begrijp
ik uit Ensels stuk, ook nooit meer komen. Da’s voor een polemiek wel vreemd. </span><br />
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Aan
ruimtegebrek kan het niet hebben gelegen. Gans en Ensel hebben vijf stukken
geheel aan mijn boek gewijd (chronologisch: een <a href="https://www.groene.nl/artikel/wij-weten-iets-van-hun-lot">artikel</a> in de Groene
Amsterdammer, op de <a href="https://www.groene.nl/artikel/over-wij-weten-iets-van-hun-lot">website</a> van ditzelfde blad, in het <a href="https://drive.google.com/open?id=0B5hq6qmJ3db3bE5WYXI2SURGU1U">Tijdschift voor Geschiedenis</a>, plus een <a href="https://drive.google.com/open?id=0B5hq6qmJ3db3OXFHNFNUSzlERFU">opiniestuk</a> in NRC/Handelsblad en een <a href="https://drive.google.com/file/d/1CGtVheWJNfQhdGgHs2dqc22ouaytRMGc/view?usp=sharing">Engelstalig stuk</a>
online), plus passages in nog eens drie andere artikelen (o.a. <a href="https://drive.google.com/file/d/101OojQao69b2zo353mWhm0PVqZWksPsj/view?usp=sharing">hier</a>). Daarbij
besprak Evelien Gans in haar <a href="https://drive.google.com/file/d/12gE6WZQaZjDZkLHsnsxqfUmrdIZLvq-h/view?usp=sharing">afscheidscollege</a> en in diverse interviews haar
bezwaren tegen mijn boek. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Die bezwaren
zijn geheel methodologisch van aard: Gans en Ensel maken bezwaar tegen mijn
woordkeuze, definities, brongebruik, mijn gebrek aan ‘Joods perspectief’ en
vermeende onbegrip van antisemitisme en van het verschil tussen slachtoffers en
omstanders (‘nivellering’) en nog zo wat: bij herlezing van hun stukken tel ik
niet minder dan twaalf verschillende methodologische bezwaren - ik zal er een
apart stuk aan wijden. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Nu is
methodologische kritiek op zichzelf natuurlijk legitiem, maar vooral
interessant als opstap naar historische kritiek. Die vermeende methodologische
misstappen worden pas relevant als ze tot onjuiste conclusies leiden.
Bovendien: wie rondtoetert dat een collega een geheel verkeerd beeld van de
geschiedenis schetst, zal uiteindelijk toch uit moeten leggen wat er niet klopt
aan dat beeld. Maar dat hebben Gans en Ensel nooit gedaan.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">In hun eerste
stuk lijkt het er heel even op: ‘Om te beginnen wil Van der Boom iets laten
zien dat allang vaststaat’, schrijven ze daar, ‘namelijk dat verreweg de meeste
Nederlanders geen harde bewijzen hadden van een bij voorbaat vaststaande
massale vernietiging.’ Het is enigszins omslachtig geformuleerd, maar ik neem
aan dat ze bedoelen dat men niet wist dat de grote meerderheid van de
gedeporteerde Joden onmiddellijk werd vermoord – dan zijn we het daarover dus
eens. Maar verderop in hetzelfde stuk schrijven ze:<span style="margin: 0px;"> </span></span></div>
<br />
<div style="margin: 0px 0px 0px 47.2px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Zijn
betoog dat termen als 'vernietiging' en 'uitroeiing' destijds niet letterlijk
maar vooral als metafoor begrepen werden, snijdt geen hout. Net als het begrip
'massamoord' (De Waarheid) of 'een zekere dood' (De Geus) en de talloze andere
aanduidingen die ook in de dagboeken worden genoemd, verbloemen ze weinig. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Maar als die
termen weinig verbloemen, dan was dus wél duidelijk dat de gedeporteerden
onmiddellijk werden vermoord? Wat is het nu? Dat vroeg ik ze in 2013 al, maar een antwoord hebben ze nimmer verschaft.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Ook hun
antwoord op de vraag of eventuele onwetendheid er toe deed, blijft duister.
‘Kennis van de gaskamers voor de vraag waarom niet meer niet-Joodse
Nederlanders<span style="margin: 0px;"> </span>hun Joodse medeburgers te
hulp zijn gekomen, is nauwelijks relevant’, schreven ze in hun opiniestuk.
Dat zou een krachtig begin van een interessant betoog kunnen zijn, maar helaas blijft het bij deze mededeling. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">En ook Gans’ en
Ensels antwoord op de derde hoofdvraag van het boek – in hoeverre omstanders
onverschillig stonden tegenover de vervolging – bleef lange tijd onduidelijk. Ze
benadrukten steeds opnieuw het belang van antisemitisme, maar spraken mijn
conclusie dat ondanks dat antisemitisme de grote meerderheid van de omstanders
de vervolging verafschuwde, niet tegen. In een enkele maanden geleden gepubliceerd artikel (in de bundel <i>Probing the Limits of Categorization. The Bystander in Holocaust History) </i>schrijven Gans en Ensel echter dat niet-Joden zich tijdens de
bezetting van Joden afkeerden. Hoe dat te rijmen is met mijn tegenovergestelde
bevindingen blijft duister; die <i>noemen</i> ze niet eens.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Kortom, voor de
historisch geïnteresseerden leverde dit debat verbazend weinig op. Vandaar dat
ik Gans en Ensel in maart 2014 per mail vroeg om hun standpunt te
verduidelijken. Ik legde hen in kort bestek de vragen, antwoorden en
onderbouwing van mijn boek voor, vroeg hen uit te leggen waar we het oneens
zijn en bood aan hun antwoord onverkort hier te publiceren: </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px 0px 0px 47.2px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">1.
Zijn jullie het me eens dat de omstanders niet onverschillig stonden tegenover
de Jodenvervolging? Zo niet, hoe rijmen we dat dan met de bronnen, die vrijwel
zonder uitzondering spreken van algemene afkeer en verontwaardiging? </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px 0px 0px 47.2px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">2.
Zijn jullie het met me eens dat men destijds niet wist dat gedeporteerde Joden
bij aankomst werden gedood? Zo niet, hoe verklaren we dan dat geen van de door
mij bestudeerde dagboekschrijvers van die kennis blijk geeft? Of kennen jullie
dagboekschrijvers die dat wel doen?</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px 0px 0px 47.2px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">3.
Zijn jullie het met me eens dat, als gevolg van deze onwetendheid, veel Joden
de risico's van onderduiken versus gaan verkeerd inschatten? En dat dit van
belang is om hun gedrag te verklaren? </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px 0px 0px 47.2px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">4.
En zijn jullie het met me eens dat, als Joden niet wisten of onderduiken
verstandig was, niet-Joden dat waarschijnlijk evenmin wisten? En dat dit ook
hun gedrag moet hebben beïnvloed?</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Zij deelden mij mede deze vragen niet te willen beantwoorden.</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">In zijn update
van begin deze maand komt Remco Ensel op die weigering terug: ‘Bij latere
gelegenheden’, schrijft hij, ‘is Van der Boom de antwoorden op een aantal
vragen cruciaal gaan achten.’ Nou, Remco, dit zijn gewoon de vragen die het
boek stelt, dus die waren altijd al cruciaal. ‘Wij zouden geen echte of goede
wetenschappers zijn’, vervolgt hij, ‘omdat we niet ingingen op
deze vragen.’ Inderdaad. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">En dan legt hij
uit waarom ze niet antwoordden: ten eerste ‘waren wij al eens ongevraagd in de
blog opgenomen’ – geen idee waar hij op doelt – en ten tweede sprak ik hen aan
‘op een wijze waarvan wij oprecht schrokken’ – wat nogal meevalt, en wel erg
gevoelig is voor mensen die zelf met gestrekt been de polemiek in gingen.
Bovendien: antwoord op die vragen is toch geen gunst aan mij? Dan beantwoord je
ze toch op een andere plaats? De taak van de historicus is toch om na te denken over het
verleden?</span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Nou, misschien
niet voor iedere historicus. ‘Ten derde’, schrijft Ensel namelijk, ‘waren de vragen weinig
interessant’. Da’s opmerkelijk. Dus de vraag wat men wist van de Holocaust, of de vraag wat niet-Joden van die vervolging vonden, is niet interessant? Gans en Ensel hebben dus tijd
gestoken in het bestrijden van een boek dat draait om een viertal weinig interessante
vragen? Goh. </span></div>
<br />
<div style="margin: 0px;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif; margin: 0px;">Hoe dan ook: de
collega die mij jarenlang heeft afgeschilderd als incompetent en bevooroordeeld
ziet er dus definitief van af om uit te leggen waarover we het nu precies
oneens zijn en waarom: ‘Ik nodig meer doortastende historici uit om antwoorden
op deze vragen te formuleren’, aldus Ensel. Indrukwekkend.</span></div>
<b></b><i></i><u></u><sub></sub><sup></sup><strike></strike>Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-45449211188727169962019-03-13T17:03:00.000+01:002019-06-13T10:40:20.183+02:00<span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , sans-serif; mso-ansi-language: EN-US;"><strong>‘Both unconvincing and highly controversial’. Krijn Thijs in <em>Probing the limits of categorization</em>.</strong></span><br />
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">In de donderdag a.s. te presenteren bundel <em>Probing the limits of categorization. The bystander in Holocaust history</em> onder redactie van Christina Morina en Krijn Thijs, staat een artikel van de hand van laatstgenoemde over de discussie over mijn boek, onder de titel ‘Ordinary, ignorant and noninvolved? <span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">The figure of the bystander in Dutch research and controversy’. Ik vind dat geen best stuk.</span></span><br />
<a name='more'></a></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Het artikel bestaat, grofweg, uit twee delen. Eerst behandelt Krijn de bezwaren die tegen mijn boek zijn ingebracht. Die deelt hij lang niet allemaal; hij onderschrijft de eerste twee van mijn drie conclusies: dat de omstanders niet onverschillig stonden tegenover de Jodenvervolging en dat men inderdaad niet wist dat de Joden bij aankomst werden gedood. Maar hij bestrijdt de derde conclusie, namelijk dat onwetendheid het gedrag van de slachtoffers en omstanders helpt verklaren. Die conclusie, meent hij, komt voort uit een hele serie ernstige methodologische fouten. </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Vervolgens karakteriseert hij het debat. Dat deel begrijp ik maar half, maar de strekking lijkt te zijn dat dat debat in grote lijnen symmetrisch is: beide zijden hebben hun morele <em>hangups</em>, beide zijden zijn soms onredelijk en boos en daarom stijgt de discussie zelden uit boven ad hominem verwijten. Dit herken ik in het geheel niet: volgens mij is de discussie juist opvallend asymmetrisch: ik heb mijn critici alsmaar gevraagd om hun bezwaren te onderbouwen, en dat hebben zij – met uitzondering van Jaap Cohen – consequent geweigerd. Krijn noemt het debat ‘complex’ en ‘gelaagd’, terwijl het volgens mij juist verbazend oppervlakkig is. In wezen bestaat het debat uit een hele serie ultrakorte potjes pingpong: ik sla op, met een boek; iemand slaat terug, met een bezwaar; ik sla terug, met een repliek, en dat is het dan – totdat het oorspronkelijk bezwaar opnieuw wordt geopperd, ik dezelfde repliek geef, met verzoek om daar nu wel op in te gaan, wat opnieuw niet gebeurt.</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Het pijnlijke is dat dat patroon ook dit stuk karakteriseert. De bezwaren die Krijn wel onderschrijft zijn namelijk allemaal al eerder geopperd, heb ik ook allemaal voorzien van een repliek, zowel publiekelijk als in een uitgebreide mailwisseling met Krijn, maar zijn nooit beantwoord. Sterker nog: die replieken, die merendeels al jaren onderdeel van het debat uitmaken, komen in dit stuk niet eens voor - laat staan dat ze er worden beantwoord. Dit stuk is daarmee eerder een illustratie van wat er mis is met dit debat, dan een analyse ervan. </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Nu zijn dat allemaal natuurlijk nogal boude beweringen die uit de mond van de bekritiseerde auteur weinig geloofwaardig en behoorlijk verwaten klinken. Dat snap ik, maar ik kan er niets anders van maken. Kijkt U even met me mee. </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Het eerste bezwaar dat Krijn onderschrijft geldt mijn definitie van ‘weten van de Holocaust’, die hij, net als vele anderen, zeer relevant acht. Hij is het wel eens met mijn conclusie dat men niet wist dat de Joden in Polen onmiddellijk werden vermoord, maar acht het een methodologische fout om dat ‘onwetendheid van de Holocaust’ te noemen. Hij meent zelfs dat mijn conclusie – dat gebrek aan kennis het gedrag helpt verklaren – op de een of andere manier afhankelijk is van deze terminologie; dat ‘definitions fully dictate research outcome’.[252] </span><br />
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Hoewel Krijn en ik h<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">ier al jaren over discussiëren heb ik nog steeds geen idee hoe hij dat voor zich ziet. Een definitie is immers niet meer dan een afspraak over de betekenis van woorden, om misverstanden te voorkomen. Als Krijn en ik onderzoek doen naar de lengte van Napoleon, en we worden het er over eens dat dat 1,74 was, dan is het volkomen irrelevant als hij dat ‘klein’ wil noemen, terwijl ik ‘medium’ prefereer: we bedoelen daarmee immers hetzelfde. Als wij onderzoek doen naar de moord op de Armeniërs en we worden het eens over de toedracht, alleen wil hij die ‘genocide’ noemen en ik niet – niet omdat we het oneens zijn over de feiten, maar simpelweg omdat we een verschillende definitie hanteren – dan doet dat er wetenschappelijk niets toe. (Maatschappelijk natuurlijk wel, omdat die term politiek, emotioneel, moreel hoogst beladen is. Je zou je haast gaan afvragen….). </span></span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Zo’n afspraak tussen lezer en schrijver kan onvruchtbaar kan zijn, of verwarrend, maar niet <em>onwaar</em>. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , sans-serif; mso-ansi-language: EN-US;">‘Not knowing about the gas chambers, however, is one thing, being “ignorant of the Holocaust” is quite another’, schrijft Krijn op pagina 253. </span><span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Dat is even interessant als: ‘1,74 is niet “medium”’. Nee, niet zijn definitie, wel in de mijne. </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Dan is er de gedachte dat die definitie op de een of andere manier bepaalt wat ik bestudeer. Krijn noemt het ‘a central working category’ die ‘does not allow for alternative wordings, inconsistencies, and beliefs’ en beweert zelfs dat ik mijn bevindingen dwing ‘into an unsatisfactory yes/no game’.[252] Hij is niet de eerste die dat zegt en ik heb ook al <a href="https://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2012/12/in-de-groene-amsterdammer-van-afgelopen.html#more">vele malen uitgelegd</a> waarom me dat onzin lijkt: die definitie zit helemaal niet in mijn onderzoeksvraag. Ik ben even geïnteresseerd in wat binnen en buiten de definitie valt en het hele boek bewijst dat ook; dat gaat immers een paar honderd pagina’s over vermoedens (en geen kennis) van zware dwangarbeid en gedwongen emigratie (en niet moord bij aankomst). Nooit enig antwoord op gekregen, en hier zijn we weer terug bij af. Dit argument is, zo schreef ik vorige week aan Krijn, simpelweg<span style="mso-spacerun: yes;"> een non-sequitur: </span></span><span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"><span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"><span style="font-family: "arial" , sans-serif;"></span></span></span> </span></span><br />
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"><span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"><span style="font-family: "arial" , sans-serif;"></span></span></span></span></span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"><span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="mso-spacerun: yes;"><span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Als ik 1,74 ‘medium’ vind wil dat toch niet zeggen dat ik alleen geïnteresseerd ben in de vraag of Napoleon ‘medium’ is of niet?[…] Dit bezwaar is wetenschappelijk zo evident onzinnig, dat ik het alleen kan begrijpen als een morele zorg: onwetendheid is onschuld, onwetendheid is <em>nicht gewusst</em>, en daar moeten we verre van blijven. Zou dat kunnen?</span></span></span></span></span></blockquote>
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Dat neemt niet weg dat – los van enige definitie – het wel waar zou kunnen zijn dat ik te weinig geïnteresseerd ben in nuances van kennis, vermoedens enzovoort; het zou best kunnen dat ik mijn resultaten dwing in een yes/no game, zoals Vuijsje bijvoorbeeld doet. Maar dat moet dan wel aangetoond worden. En dat zou heel simpel kunnen: laat zien dat er in de dagboeken relevante nuances te vinden zijn, die ik over het hoofd zie. Maar dat heeft in al die jaren van debat niemand zelfs maar geprobeerd. Daarmee is Krijns bezwaar gewoon een <em>statement</em> zonder <em>argument</em>, een conclusie zonder betoog. </span></span></span><br />
<br />
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Dat geldt nog sterker voor het tweede bezwaar dat hij oppert, tegen de ‘gewone Nederlander’. Die categorie, zegt hij – net als Gans en Ensel vele malen hebben gedaan – is onduidelijk en verhullend. Hij lijkt<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>mij nogal voor de hand liggend. Als je vraagt: wat wist de gewone Nederlander van de Holocaust, dan bedoel je natuurlijk de grote massa, de mensen zonder uitzonderlijke toegang tot informatie. Nu zou het uiteraard kunnen dat er in deze kwestie, zoals Krijn suggereert, geen gemiddelde Nederlander bestaat, omdat de voorstelling van het lot van de Joden sterk uiteenloopt. Maar dat is nu juist niet zo; er is juist opvallend weinig differentiatie, wat ook wel te begrijpen is, omdat er nauwelijks aanknopingspunten zijn. </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Vervolgens zegt Krijn ook nog dat ik NSB'ers niet 'als zodanig' behandel, wat niet klopt [zie p. 179-190, 202, 213] en dat verzetsmensen ‘seem to be underrepresented’[253], terwijl ik ik er <a href="https://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.com/2012/12/in-de-groene-amsterdammer-van-afgelopen.html#more">al in 2012 op heb gewezen</a> dat onder de dagboekschrijvers onderduikgevers zwaar zijn <em>oververtegenwoordigd</em>. En op basis van deze feitelijke onjuistheden (die Gans en Ensel in een stuk in deze bundel ook weer herhalen, p. 111) en non-onderbouwing zijn we dan binnen een paar regels uitgekomen bij de even hoogdravende als verontrustende mededeling dat hier sprake is van ‘a confusing and tautological overlap between normality, ordinariness, non-involvement, not acting and not knowing.’[253] Toe maar.</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Dan, tot slot, het verband tussen kennis en handelen. Allereerst zegt Krijn, op p.252, dat als niemand wist van de Holocaust, die onwetendheid dus ook verschillen in gedrag niet kan verklaren en dat 'the explanatory power of knowledge' dus 'rather limited' is.[256]<span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span>Het eerste is waar, het tweede onzin; sinds wanneer zijn we alleen geïnteresseerd in verschillen in gedrag en niet in gedrag dat iedereen vertoont? Waarom zouden we dan de gedeelde <em>mindset</em> van groepen, ook wel cultuur genoemd, bestuderen?</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Dit bezwaar is ook geen moment opgewassen tegen de concrete historische werkelijkheid, die in dit stuk, zoals in de meeste kritiek, opvallend ver weg is. Een dagboekschrijver wil, bijvoorbeeld, met zijn vrouw en zoons onderduiken, maar diens vader wil dat niet, en roept uit: die jongens opgesloten op een zolder, dat nooit, ik neem ze mee. Dan zegt Krijn dus: het verschil in gedrag tussen vader en opa is te verklaren uit hun verschillende visie op langdurig verblijf van minderjarigen op zolders. Dat is waar. Maar als je wil begrijpen waarom opa zijn kleinzoons wil meenemen naar het Oosten, is dat antwoord toch aan de kortzichtige, om niet te zeggen domme kant. De reden is immers alleen te begrijpen in de context van zijn onwetendheid. Tenzij we denken dat hij zijn kleinkinderen liever in de gaskamer ziet dan op een zolder. De 'explanatory power of knowledge' is natuurlijk niet 'rather limited'; zonder die factor zijn vele gebeurtenissen geheel onbegrijpelijk<span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">. </span></span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Daarmee zijn we bij het volgende punt gekomen: Krijns bewering dat ‘the factual impact of knowledge on the outcome’- namelijk het gedrag van Joden, in het bijzonder hun keuze voor of tegen onderduik - ‘remains empirically undocumented’.[255] Ook daar snap ik niets van, zoals ik al vele malen heb uitgelegd. Als Philip Mechanicus expliciet zegt dat hij niet ontsnapt uit Westerbork omdat hij niet weer in de strafbarak terecht wil komen, dan is zijn gedrag beïnvloed door de misvatting dat een reguliere gedeporteerde beter af is dan een strafgeval, dus door zijn onwetendheid.[Mechanicus, <em>In depot</em>, 161] Als Mirjam Levie met zoveel woorden zegt dat ze niet onderduikt, want als je gepakt wordt ‘is het meteen afgelopen en ga je misschien dood in een strafkamp’, terwijl deportatie niet het einde hoeft te zijn, is haar gedrag dus beïnvloed door haar gebrek aan kennis.[<em>Wij weten niets van hun lot</em>, 400]. Als Joop Voet schrijft dat zijn kleine kinderen moeten onderduiken ‘want tot een behoorlijke verzorging van onze kleuters zouden wij daar wel niet in staat zijn’, maar dat het onduidelijk is of hij en zijn vrouw ook moeten onderduiken, omdat ze dan Mauthausen riskeren, en dat ‘was het ergste’, terwijl hij uit de brieven van een al eerder gedeporteerd familielid opmaakte ‘dat men het daar’- in een regulier kamp dus – ‘wel een tijdje kon uithouden’, dan is zijn gedrag beïnvloed door gebrek aan kennis.[Ibidem, 317, 399] Hoe ‘empirically documented’ wil je het hebben? </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "arial" , sans-serif; mso-ansi-language: EN-US;">O ja: Krijn wil ‘Jews first getting new information about “the East” and then deciding to go into hiding’.[255] Dat gaan we inderdaad niet vinden. </span><span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Maar als we deze eis aan ons bewijsmateriaal gaan stellen, blijft er geen geschiedschrijving over. Dat doet natuurlijk ook niemand. Dit is gewoon een gelegenheidsargument. </span><br />
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Een gelegenheidsargument, overigens, met een harteloos trekje. Wie even nadenkt over die opa die zijn kleinzoons wil meenemen, die ziet toch onmiddellijk de hartverscheurende relevantie van onwetendheid? </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Nu is Krijn een verre van harteloos mens, en wonderlijk genoeg ziet hij het verband tussen onwetendheid en gedrag ook wel, al spreekt hij daarmee zichzelf tegen. Een pagina voordat hij concludeert dat alle verband tussen kennis en gedrag onduidelijk is, schrijft hij dat in het geval van de slachtoffers ‘the lack of precise knowledge about the extermination camps is painfully striking, indeed. Here, the counterfactual reasoning (“had they known…) seems to lend support for the argument’ – waarmee hij, neem ik aan, doelt op het argument dat kennis er toe doet.[254]</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Maar, zegt hij vervolgens, dit geldt voor de slachtoffers, niet de omstanders. Dus ook als je accepteert dat de onwetendheid van de <em>slachtoffers</em> er toe deed (wat hij dus tegelijkertijd wel en niet doet) dan zegt dat nog niets over de <em>omstanders</em>: ‘this extension of Jewish dilemmas to the non-Jewish bystanders<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>proves to be both unconvincing and highly controversial.’[255] Inderdaad, dit bezwaar is al vanaf het begin van het debat vele malen geopperd. Al die keren heb ik ook uitgelegd waarom het onzin is. Zo schreef ik al in 2013 in het <a href="https://drive.google.com/file/d/0B5hq6qmJ3db3T3dOWlpCeVhvMmM/edit"><em>Tijdschrift voor Geschiedenis</em>: </a> </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"></span></span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Als [omstanders] in hun dagboek hadden genoteerd dat de Joden beter konden gaan dan onderduiken, zou dat op ons weinig indruk maken; die gedachte is immers in hun belang. Het feit dat juist de slachtoffers, voor wie gaan een even vreselijk perspectief was als onderduik, daar in veel gevallen toch voor kozen, bewijst hoe verdedigbaar die keuze leek. En niet-Joden hadden alle reden om daar hetzelfde over te denken. Wat, anders gezegd, zou een overtuigender argument voor gehoorzaamheid kunnen zijn dan de inschatting van de <em>slachtoffers zelf</em> dat verzet niet in hun belang is?</span></span></blockquote>
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Oftewel: als Joden, die zowel van gehoorzaamheid als van verzet te vrezen hebben, menen dat gehoorzaamheid wel eens de verstandigste optie kan zijn, dan zit het er toch dik in dat niet-Joden, die alleen bij verzet gevaar lopen, dat <em>zeker</em> denken? Dat dit ‘controversial’ is, prima - daar trekken wetenschappers zich gelukkig niets van aan. Maar wat er ‘unconvincing’ aan is heeft niemand in al die jaren uitgelegd, en dat doet Krijn hier evenmin. Sterker nog: terwijl dit tegenargument al sinds 2013 deel uitmaakt van het publieke debat, noemt hij het niet eens. </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Nu heeft Krijn gelijk dat in het geval van de omstanders ‘none of the diaries discussed displays the supposed mechanism’ – namelijk het door mij veronderstelde verband tussen kennis en bereidheid Joden onderduik te verschaffen. Maar sinds wanneer verklaren wij het gedrag van mensen alleen uit factoren die zij zelf aanvoeren? Dit verband kunnen we toch zelf wel bedenken – zoals we ook het verband tussen gedrag en antisemitisme, angst, gehoorzaamheid, verzuiling enzovoort zelden expliciet in de bronnen vinden, maar toch leggen? Ook dit is een gelegenheidsargument: volgens mij heeft nog nooit enige historicus naar deze regel gehandeld. Opnieuw: waarom zouden we dan nog cultuur, die per definitie impliciet en onuitgesproken is, bestuderen?</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">In mijn jarenlange discussie met Krijn heb ik steeds opnieuw gezegd dat ik het hele debat weinig serieus en weinig rationeel vond. Dat vond hij een irritante houding – wat heel begrijpelijk is. Het klinkt natuurlijk ook vreselijk verwaten uit de mond van de bekritiseerde. Maar wat moet ik dan? Volgens mij is geen enkele van de hierboven behandelde bezwaren valide, zoals ik in alle gevallen al meer dan eens heb beargumenteerd. Op die tegenargumenten heb ik nooit een antwoord gekregen, en die staan ook niet in dit stuk. Sterker nog: Krijn noemt mijn tegenargumenten niet eens, geen van alle. Tja, dan denk ik: blijkbaar heeft zelfs Krijn, die toch niet van de straat is, geen antwoorden op mijn replieken, evenmin als andere critici, die in meerderheid überhaupt nergens op reageren. En als die antwoorden er niet zijn, als bezwaren simpelweg herhaald worden maar nooit getoetst aan tegenargumenten, dan is dit geen rationeel debat.</span></div>
</div>
</div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-70462648210892835872019-03-13T09:51:00.001+01:002019-03-14T10:17:35.650+01:00<br />
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;"><strong>‘De oorlog
doorkomen in een Duits werkkamp leek velen weliswaar een zware opgave, maar
niet ondraaglijk.’ Katja Happe in <em>Veel valse hoop. De Jodenvervolging in Nederland 1940-1945</em></strong></span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Met <em>Veel valse
hoop</em> heeft Katja Happe het nieuwe overzichtswerk geschreven over de
Jodenvervolging in Nederland. Happe heeft gekozen voor een uitgesproken verhalende
geschiedenis. Dat maakt het boek een genoegen om te lezen, maar heeft het
nadeel dat ze analytisch interessante kwesties niet expliciet bespreekt –
terwijl zo’n overzichtswerk toch bij uitstek de plaats is om de
wetenschappelijke stand van zaken samen te vatten. Haar opvatting over ‘mijn’
kwestie blijkt alleen impliciet, en is daarbij wat verwarrend. </span><br />
<a name='more'></a> </div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Enerzijds zijn
we het helemaal eens. Happe zegt herhaaldelijk dat Joden opvallend gehoorzaam
waren en verklaart dat onomwonden uit hun verkeerde inschatting van het gevaar
van deportatie. Het hoge percentage gedeporteerden, schrijft ze al in de
inleiding, is deels te verklaren uit ‘het onvermogen van veel Joden om in te
zien dat zij gevaar liepen’.[16]. ‘Ondanks alle verhalen over massamoord op de Joden
in het oosten van Europa konden velen zich niet voorstellen dat hun bij
deportatie hetzelfde lot beschoren was’, schrijft ze over de tweede helft van
1942: ‘De oorlog doorkomen in een Duits werkkamp leek velen weliswaar een zware
opgave, maar niet ondraaglijk.’[198] </span><br />
</div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Overal vindt
Happe sporen van die gedachtegang. Bij de Duitsers: Otto Bene rapporteerde half
november 1942 dat uit Auschwitz ‘gunstig klinkende geluiden’ kwamen waardoor de
joden ‘hun bezwaren hebben laten varen en zich min of meer vrijwillig bij de
verzamelplaatsen melden.’[179] En bij individuele slachtoffers: een joodse man
die weg moet, schrijft aan zijn vrienden en familie: ‘Nietwaar? Ik kom terug!
Anders zouden jullie immers wel tegen me gezegd hebben dat ik niet moest
gaan.’[146] En bij de Joodse Raad, die in de zomer van 1942 opriep tot
gehoorzaamheid aan de oproep om te voorkomen dat honderden gijzelaars naar
Mauthausen zouden gaan. Happe snapt dat wel: ‘Tewerkstelling leek nog een
duidelijk hogere overlevingskans te bieden.’[151]</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Happe zegt het
niet, maar precies dezelfde redenering maakt de medewerking van alle instanties
begrijpelijker, en ook de passiviteit van de omstanders: gehoorzaamheid kan
worden gerechtvaardigd als ‘erger voorkomen’. En dat kan alleen omdat men niet
weet dat er niets ergers is dan Auschwitz. Tot zo ver komen Happe’s
interpretatie en de mijne precies overeen.</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Maar dan komt
de Geallieerde Verklaring van december 1942, die voor Happe, naar het lijkt,
alles anders maakt. Die verklaring maakt duidelijk, schrijft ze, ‘welk lot de
Joden te wachten stond en wat het naziregime met zijn Jodenpolitiek
beoogde.’[374] Hoewel Happe zich afvraagt hoeveel mensen in Nederland er van
hoorden, rept ze tegelijkertijd over ‘de kennis over het waarschijnlijke lot
van de gedeporteerde Joden’ die nu beschikbaar is.[182-183]</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Maar, voegt ze
daar aan toe, die kennis ‘veranderde niets aan de opstelling van de Joodse raad
en evenmin leidde die wetenschap tot een andere houding van de niet-Joodse
bevolking.’[182-183] Of van de Joodse bevolking, had ze daar aan toe kunnen
voegen. Dagboeken van Joden laten er geen twijfel over bestaan dat zij ook na
december 1942 niet wisten wat hen boven het hoofd hing, en daar ook naar
handelden; ook Happe geeft daarvan een paar pijnlijk voorbeelden [181, 202,
235]. Ze geeft geen enkel voorbeeld van een Jood die na december beter wist. Ik
ken er ook geen. </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Oftewel: ook na
december 1942 gedroeg men zich niet alsof men wist van de Holocaust, terwijl
die kennis volgens Happe vanaf dat moment wel beschikbaar was. Hoe kan dat?</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Hier wreekt
zich de verhalende opzet van het boek, want het antwoord op die tamelijk voor
de hand liggende vraag blijft onduidelijk. Ze lijkt te denken aan verdringing.
‘Mensen zijn in staat negatieve informatie te negeren en zichzelf wijs te maken
dat het wel zal meevallen’, zegt Happe in een interview met Bas Kromhout: ‘Dat
aspect ontbreekt in Van der Booms analyse.’[<em>Historisch Nieuwsblad</em>, mei 2018,
68] </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Dat is in
essentie Vuijsjes interpretatie. Nu is wel voorstelbaar dat sommigen de
werkelijkheid verdringen, maar het lijkt mij onmogelijk dat <em>iedereen</em> dat doet.
Als na december 1942 sommige dagboekschrijvers blijk zouden geven van een nieuw
en accuraat inzicht in de gevaren van deportatie, en anderen niet, dan zou dit
een zinvolle theorie zijn. Maar zo is het niet – althans, ik ken geen bronnen
in die richting en Happe noemt er ook geen.<span style="mso-spacerun: yes;">
</span></span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Volgens mij is
er een veel simpeler verklaring waarom de geallieerde verklaring weinig indruk
maakte: ze biedt in de beleving van de tijdgenoten weinig nieuws. Dat de
Duitsers de Joden willen uitroeien is geen nieuws; dat is al zo vaak gezegd.
Dat er veel gedeporteerden sterven onder barre omstandigheden is evenmin
nieuws; dat veronderstelt men al vanaf het begin. De vraag waar mensen – met
name Joden – mee zitten is veel concreter: hoe veel mensen sterven, hoe snel,
hoe bar zijn die omstandigheden? Daarover geeft de Geallieerde Verklaring geen
uitsluitsel, zeker niet als je bedenkt dat de luisteraars zullen hebben
veronderstelt dat ze de gevaren eerder aandikte dan afzwakte. </span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Henk Jonkman,
een intelligente verzetsman, bevriend met Joden, zeer geïnteresseerd in alles
wat hun lot raakt – kortom: iemand die echt wel ‘wil weten’ – heeft in december
1942 de berichtgeving van de BBC gehoord en noteert teleurgesteld dat ze ‘geen
feiten’ geeft.[<em>Wij weten niets van hun lot</em>, 300] Zelfs Van den Broek van Radio
Oranje zegt <em>on air</em> dat de verklaring in feite ‘niets nieuws’ bevat.[Idem, 240]
Kortom: de Geallieerde verklaring spreekt het beeld dat men al heeft van
deportatie – gedwongen emigratie naar barre werkkampen – niet echt tegen. En
daarom ondermijnt ze de redenering van erger voorkomen niet.</span></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "arial" , sans-serif;">Nu staat dit
alles ook al in mijn boek, dat Happe op dit punt blijkbaar niet overtuigend
vindt. Ik heb haar gevraagd waarom, maar daar moet ik nog antwoord op krijgen.
Katja?</span></div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-8773906015369699762019-03-13T09:35:00.001+01:002019-03-14T10:21:38.385+01:00<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><strong>Een compleet gebrek aan heisa. Twee Engelstalige artikelen</strong></span><br />
<strong><span style="font-family: "arial";"></span></strong><br />
<span style="font-family: "arial";">In 2017 publiceerde ik twee Engelstalige artikelen<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">: <span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">'</span><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">“The Auschwitz reservation”: Dutch Victims and Bystanders and Their
Knowledge of the Holocaust' (<em>Holocaust and Genocide Studies</em> 31(3)) gaat over kennis, en '<span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Indifference?
Dutch Bystanders and the Persecution of the Jews in the Netherlands' (<em>Yad Vashem
Studies</em> 45(1)) gaat over stemming. De vraagstelling, argumentatie en conclusies zijn dezelfde als die in mijn boek.</span></span></span></span></span></span></span></span></span><br />
<span style="font-family: "arial";"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"></span></span></span></span></span></span></span></span></span><br />
<span style="font-family: "arial";"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span style="font-family: "arial";"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">Ik verwachtte daarom ook een nieuwe ronde heisa. Maar die bleef geheel en al uit. Een internationaal wetenschappelijk lezerspubliek ziet blijkbaar geen probleem in mijn argumentatie, terwijl die hier te lande is gehekeld als simplistisch, demagogisch, onverantwoord, methodologisch naief en nog zo wat. Dat versterkt mijn vermoeden dat die bezwaren niet echt wetenschappelijk van aard zijn, maar voortkomen uit maatschappelijke gevoeligheden.</span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span>Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-13113565878187718742019-03-13T09:33:00.000+01:002019-03-13T09:55:22.914+01:00<br />
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><strong>Een balans, en achterstallig onderhoud</strong></span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br />
<span style="font-family: "arial";">Morgen is de presentatie van de bundel <em>Probing the limits of categorization: the bystander in Holocaust history</em>. Die bundel bevat een artikel van Krijn Thijs waarin hij het debat over mijn boek analyseert. Dat stuk geeft wel aanleiding tot een repliek.Maar eerst enig achterstallig onderhoud: wat is er de afgelopen drie jaar gebeurt? Niet zo heel veel: ik heb mijn bevindingen gepubliceerd in twee Engelstalige tijdschriften, <em>Yad Vashem Studies</em> en <em>Holocaust and Genocide Studies</em>, en er is een nieuw standaardwerk verschenen over de Jodenvervolging in Nederland, Katja Happe's <em>Veel valse hoop</em>. Laat me eerst die twee zaken bespreken. </span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br />Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-9821990316871906482016-04-03T11:34:00.000+02:002016-04-04T10:08:05.824+02:00<strong>'Vooral dit laatst punt zorgde voor felle kritiek'. Ewoud Kieft in <em>NRC/Handelsblad</em></strong><br />
<br />
In zijn - zeer verhelderende - bespreking van Frits Botermans <em>Duitse Daders</em> in het boekenbijvoegsel van <em>NRC/Handelsblad</em> van afgelopen vrijdag, vat Ewoud Kieft de conclusies van mijn boek als volgt samen: <br />
<blockquote class="tr_bq">
Van der Boom onderzocht 164 dagboeken en concludeerde dat de meeste Nederlanders weliswaar wisten dat de gedeporteerde joden de oorlog waarschijnlijk niet zouden overleven, maar dat ze geen kennis hadden van het bestaan van gaskamers in Auschwitz en Sobibor. Van der Boom wekt in zijn boek bovendien de indruk dat als de Nederlanders wel <span style="font-family: inherit;">van de industriële massamoord</span> hadden geweten, ze massaal in opstand zouden zijn gekomen. Vooral dit laatste punt zorgde voor felle kritiek.</blockquote>
Daar is wel wat op aan te merken. <a name='more'></a><br />
<br />
De cruciale ontbrekende kennis is niet het bestaan van gaskamers, maar het feit dat de gedeporteerden onmiddellijk werden gedood - op welke wijze dan ook. Als men dat had geweten, had de afweging van de risico's van verzet versus gehoorzaamheid er anders uit gezien, en hadden Joden en niet-Joden eerder voor verzet gekozen. <br />
<br />
Dat de omstanders in dat geval 'massaal in opstand zouden zijn gekomen' beweer ik natuurlijk niet. Dat realiseert Kieft zich waarschijnlijk ook wel; hij zegt alleen dat ik die 'indruk' wek. Dat is waar - ook verstandige mensen als Jaap Cohen lezen die boodschap in mijn boek - maar dat blijft enigszins onbegrijpelijk. In het slothoofdstuk van mijn boek zeg ik drie maal binnen enkele pagina's dat onwetendheid niet de enige reden is voor de passiviteit van de omstanders. Zo staat op pagina 415:<br />
<blockquote class="tr_bq">
Sommigen voelden zich zo weinig met Joden verbonden dat ze hoe dan ook nooit risico's voor hen hadden gelopen. Anderen voelden zich zo hulpeloos of kwetsbaar dat ze nimmer iets illegaals zouden hebben aangedurfd. De bereidheid van niet-Joden om hun nek uit te steken voor Joden zou ook bij een volledige begrip van de ernst van de situatie beperkt zijn geweest. Maar ze zou wel groter zijn geweest - veel groter wellicht.</blockquote>
Dat zo'n redelijk standpunt al 'felle kritiek' losmaakt, illustreert vooral de taboes en vooroordelen die dit onderwerp nu eenmaal aankleven.Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-27292981564705985332016-04-01T23:52:00.002+02:002022-04-10T15:35:21.740+02:00<strong>'Een kraakhelder en baanbrekend boek schrijven [...], is dat dankbaar werk?' <em></em></strong><br />
<strong><em>NRC/Handelsblad</em>, <em>Elsevier Juist</em> en <em>Historisch Nieuwsblad</em> over de kritiek van Frits Boterman.</strong><br />
<br />
Afgelopen december publiceerde Frits Boterman <em>Duitse Daders. De Jodenvervolging en de Nazificatie van Nederland (1940-1945)</em>. Daarin komt de vraag wat men wist van de Holocaust uitgebreid aan de orde. Hij noemt in dat verband mijn boek, dat hem echter weinig kan bekoren: het heeft een 'weinig zinvolle discussie' opgeleverd, meent hij, en vertoont zelfs een 'tendens', namelijk om 'de berichtgeving over de moord op de joden te bagatelliseren'. Onderbouwing van deze boude uitspraken ontbreekt helaas, evenals een enigszins samenhangend alternatief antwoord. 'Zo komen we niet verder', verzuchtte ik op dit blog.<br />
<a name='more'></a><br />
Nu blijken verschillende recensenten dat ook te vinden. Volgens Bas Kromhout concludeert Boterman dat er weliswaar informatie voorhanden was, maar dat de werkelijkheid onvoorstelbaar was. 'Hij herhaalt hiermee wat Bart van der Boom heeft geschreven in <em>‘Wij weten niets van hun lot’</em> uit 2012', schrijft Kromhout in <a href="https://www.historischnieuwsblad.nl/boeken-frits-boterman-duitse-daders/" target="_blank">Historisch Nieuwsblad</a><em>, </em>'ook al schrijft Boterman zelf dat hij die historicus corrigeert.' <br />
<br />
Nu is Botermans conclusie volgens mij minder helder dan Kromhout suggereert. Dat denkt NRC-recensent Ewoud Kieft ook. Boterman wekt weliswaar de indruk 'een afgewogen eindoordeel over de kwestie te hebben', schrijf Kieft in zijn vandaag verschenen bespreking: <br />
<blockquote class="tr_bq">
Maar in <em>Duitse Daders</em> komt hij niet veel verder dan een overzicht van de informatiestromen die er in de bezettingsjaren waren, ooggetuigenverslagen, artikelen in de illegale pers, berichten van de geallieerde regeringen: van verschillende kanten kwamen er verontrustende geluiden over gaskamers en massamoord op industriële schaal. Achteraf gezien is zo'n overzicht van wat mensen hadden kunnen weten hemeltergend, maar de cruciale vraag blijft hoe doorslaggevend die berichten waren voor de tijdgenoten, te midden van alle chaos en angst. </blockquote>
<blockquote class="tr_bq">
Op die vraag geeft Boterman tegengestelde antwoorden: 'Velen hebben het geweten', maar de 'meeste mensen keken weg,' schrijft hij. Om even later te concluderen dat mensen het zich simpelweg niet konden voorstellen, en daarom niet in actie kwamen. Terwijl hij elders in hetzelfde hoofdstuk weer beweert dat de meeste mensen sowieso passief en afwachtend zouden zijn gebleven, ook al hadden ze van de gaskamers geweten. </blockquote>
<blockquote class="tr_bq">
Boterman probeert zich nog uit de situatie te redden door te concluderen: 'Het feit dat niet iedereen van alle details op de hoogte was, is logisch en is ook niet het belangrijkste punt.' Om één zin later te besluiten met: 'Massaal verzet ontbrak en men bleef passief, niet omdat men onwetend was, maar omdat de enorme omvang, de methodiek en de industriële uitvoering van de genocide door middel van gas volstrekt uniek was. De Holocaust vroeg om een antwoord dat verreweg de meesten niet konden bedenken.' Die 'details' rond de uitvoering van de Holocaust deden er dus wel degelijk toe. </blockquote>
<em>My point exactly. </em><br />
<em></em><br />
Roelof Bouwman, de biograaf van Aantjes, gebruikt de polemiek over mijn boek zelfs als invalshoek voor zijn bespreking in <em>Elsevier Juist</em> van deze maand. Hij opent met de vraag of het 'dankbaar werk' is om een 'baanbrekend boek' te schrijven. Niet altijd, is zijn antwoord. Hij vat vervolgens de argumentatie van mijn boek samen en schrijft:<br />
<blockquote class="tr_bq">
Geen enkele geschiedwetenschapper die over dit onderwerp iets te berde wilde brengen, kon om de bevindingen van Van der Boom heen, dat stond wel vast. Tot het nieuwe boek van Frits Boterman verscheen.[...]</blockquote>
<blockquote class="tr_bq">
Zo schrijft Boterman in zijn proloog dat het boek van Van der Boom 'heeft geleid tot een weinig zinvolle discussie'. Een toelichting blijft achterwege. Wel lezen we driehonderd pagina's verderop dat het er volgens Boterman helemaal niet toe deed wat Nederlanders tijdens de bezetting wel of niet wisten over de Holocaust. Immers, 'ook al zou men al iets van de systematische massavernietiging in de concentratie- en vernietigingskampen hebben geweten, dan nog bleven de meesten passief en afwachtend'.</blockquote>
<blockquote class="tr_bq">
Een curieuze zin. Hoe weet Boterman dat? Maken de door Van der Boom bestudeerde dagboeken, vooral die van Joodse Nederlanders, niet juist duidelijk dat er risicoanalyses werden gemaakt? En is het niet evident dat die analyses in veel gevallen anders zouden zijn uitgevallen als bekend was geweest dat deportatie, zodra de treinen hun eindpunt hadden bereikt, gelijk stond aan een onmiddellijke dood? Of vindt Boterman wellicht dat Van der Boom die dagboeken niet goed heeft gelezen?</blockquote>
We komen er niet achter, stelt Bouwman verwonderd vast. <br />
<br />
Zo hoort U het ook eens van een ander.<br />
<blockquote class="tr_bq">
</blockquote>
<br />
<br />
<blockquote class="tr_bq">
</blockquote>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-68026310156419273972016-01-09T13:32:00.000+01:002016-06-28T10:00:19.419+02:00<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><strong>Zo komen we niet verder II. Nogmaals <em>Duitse Daders</em></strong></span><br />
<em><span style="font-family: "arial";"></span></em><br />
<span style="font-family: "arial";">Zoals uit de vorige twee berichten mag blijken, vervult Frits Botermans' recent verschenen <em>Duitse Daders </em>mij met enige frustratie. Dat is niet alleen omdat hij het met mij oneens is (hoe betreurenswaardig dat ook is), maar vooral omdat onduidelijk blijft waarom hij het met me oneens is. Terwijl een boek als het zijne - een overzicht van de wetenschappelijke stand van zaken - bij uitstek de plek is om het debat samen te vatten, te analyseren en verder te brengen, gaat Boterman dat debat vooral uit de weg. Net als veel andere participanten in deze discussie poneert hij wel, maar argumenteert hij niet. Laat me daar nog een, zeer concreet, voorbeeld van geven.</span><br />
<a name='more'></a><span style="font-family: "arial";"></span><br />
<span style="font-family: "arial";">Op pagina 387 schrijft Boterman dat in de loop van 1943 en 1944 'de bevestiging van de berichten over de massamoord' 'steeds sterker' werd, om vervolgens een artikel aan te halen uit <em>Het Parool</em> van 27 september 1943. Daarin 'stond te lezen dat er systematisch grote aantallen joden om het leven werden gebracht', schrijft Boterman, alsmede een vrij accurate beschrijving van de gaskamers.</span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br />
<span style="font-family: "arial";">Nu is dat een beroemd artikel dat al vaak is aangehaald als de definitieve onthulling van de Holocaust. In mijn boek leg ik omstandig uit waarom dat een ietwat ahistorische interpretatie is [247-248]. Wie het <a href="http://www.hetillegaleparool.nl/archief/1943/430927-4.php">artikel</a> zelf leest ziet al snel dat het niet gaat over het lot van gedeporteerde joden, maar over het lot van concentratiekampgevangenen. In de perceptie van de tijdgenoten is dat een hoogst relevant onderscheid. Wat betreft het lot van de Joden ging men er grofweg van uit dat er drie soorten kampen waren: concentratiekampen voor de strafgevallen, zoals opgepakte onderduikers; werk- of interneringskampen voor de grote massa van de reguliere gedeporteerden, en 'goede' kampen voor een minderheid van geprivilegieerden. </span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br />
<span style="font-family: "arial";">De grote vraag was niet hoe het er in concentratiekampen aan toe ging; al sinds de jaren dertig deden vreselijke verhalen over Dachau de ronde en sinds 1941 wist iedereen in Nederland dat concentratiekamp Mauthausen een zekere dood betekende. De grote vraag was hoe slecht die werk- of interneringskampen waren waar de grote massa heen ging. </span><span style="font-family: "arial";">Maar over die vraag zegt dat Parool-artikel niets; het gaat namelijk niet over gedeporteerde Joden, maar over 'gevangen tegenstanders en vijanden', 'Russen, Polen, Joden, Tsjechen, Yougoslaviers en <span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">anderen'. Die worden volgens het artikel op allerlei manieren geterroriseerd, gemarteld en gedood, onder andere in gaskamers, die volgens het artikel in alle concentratiekampen zijn gebouwd. 'In het kamp te Auschwitz zijn op deze wijze vele tienduizenden Polen, Joden en Russen gedood.' Maar sinds enkele maanden is de behandeling beter: '</span><span style="font-family: "garamond" , serif; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Courier New"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Men is namelijk begonnen de
kampbevolking zoo veel mogelijk aan de productieven arbeid ten behoeve van de
Duitsche oorlogsvoering te zetten.’</span></span></span><br />
<span style="font-family: "arial";"><span style="font-family: "garamond" , serif; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Courier New"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"></span></span><br />
<span style="font-family: "arial";"><span style="font-family: "garamond" , serif; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Courier New"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="font-family: "arial";">Hoe verleidelijk het ook is om een artikel dat Joden, Auschwitz en gaskamers noemt, te interpreteren als een beschrijving van de Holocaust, dat is het niet. 'De boodschap', zo schrijf ik op p. 248, 'was dat wie in een concentratiekamp terechtkwam, een strafkamp dus, nog niet jarig was - al was de behandeling sinds kort beter. Het artikel </span><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">suggereerde op geen enkele manier dat de reguliere Jodentransporten daar terechtkwamen, laat staan in de gaskamer.'</span></span></span><br />
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span style="font-family: "garamond" , serif; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Courier New"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"></span></span><br />
<span style="font-family: "garamond" , serif; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Courier New"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Boterman deelt die opvatting blijkbaar niet, maar vindt het niet nodig daarvoor redenen aan te voeren. In de bijbehorende voetnoot nr. 1561 staat: </span></span></span><br />
<div>
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><span style="font-family: "garamond" , serif; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Courier New"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Bart van der Boom komt in zijn boek tot een eigenaardige conclusie ten aanzien van dit artikel, het zou slechts over een concentratiekamp, maar niet primair over vergassing gaan. Die conclusie past in de tendens van zijn gehele boek de berichtgeving over de moord op de joden te bagatelliseren en zijn onwetendheidsthese ('niemand wist er het fijne van') hiermee te onderbouwen.</span></span></span></blockquote>
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Zo komen we dus niet verder.</span><br />
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"> </span><span style="font-family: "arial";"><span style="font-family: "garamond" , serif; font-size: 12pt;"></span></span></div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-76520519665776945432016-01-06T09:54:00.000+01:002016-02-29T23:52:10.302+01:00<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"><strong>Zo komen we niet verder. Nog een opmerking over Frits Botermans <em>Duitse Daders</em></strong></span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br />
<span style="font-family: "arial";">Eigenlijk zegt dit blog steeds opnieuw hetzelfde, namelijk: 'gaan we nu een keer serieus discussiëren, of hoe zit dat?' Volgens mij is het debat over mijn boek en over het onderwerp van mijn boek verontrustend arm aan argumentatie. Dat geldt ook voor <em>Duitse Daders</em> van Frits Botermans, zoals ik hier gisteren uitlegde: hoewel duidelijk is dat hij mijn boek weinig zinnig acht, gaat zijn betoog aan mijn argumentatie geheel voorbij. </span><br />
<a name='more'></a><span style="font-family: "arial";"></span><br />
<span style="font-family: "arial";">Dat zie je ook op het concrete niveau van de bronnen. Hoewel Boterman zich bijna geheel richt op het aanbod van informatie, en nauwelijks iets zegt over de </span><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">receptie daarvan, haalt hij twee dagboekschrijvers aan om zijn stelling te ondersteunen dat men in essentie wel wist wat er gebeurde: Anne Frank en Mirjam Bolle. Beiden komen uiteraard ook in mijn boek voor. </span><br />
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;"></span><br />
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Over Anne Frank schrijf ik op p.372 dat zij in een op 9 oktober 1942 gedateerde, maar in werkelijkheid in het voorjaar van 1944 toegevoegde passage noteerde dat de Engelse radio 'sprak' van vergassing, maar dat zij in precies diezelfde tijd zich boos maakte over het gerucht </span><span style="font-family: "arial" , sans-serif;">dat de Duitse Joden die voor de oorlog naar
Nederland waren gekomen ‘en nu in Polen zitten’, na de oorlog niet zouden mogen terugkeren - hetgeen natuurlijk niet te verenigen is met de gedachte dat iedereen in Polen werd vergast - en dat dus onduidelijk is wat Anne nu precies dacht of wist. </span><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Boterman schrijft desondanks: Anne 'sprak </span><span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">al op 9 oktober 1942 in haar dagboek van "vergassing"', en impliceert dat zij dus wel wist hoe de vork in de steel zat [380]. </span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br />
<span style="font-family: "arial";">Mirjam Bolle komt in mijn boek uitgebreid ter sprake [o.a. 332-334, 400] omdat haar dagboek loepzuiver laat zien dat zij niet wil onderduiken omdat ze denkt dat dat gevaarlijker is dan opgeborgen worden in 'het Auschwitzreservaat' - hoewel ze ook daar niet heen wil omdat 'het maanden zal duren, na de oorlog, voordat je er dan uit komt.' Mirjam Bolle, kortom, spreekt Botermans overtuiging dat men wel genoeg wist vrij eloquent tegen. Desalniettemin schrijft hij op pagina 371 dat uit haar dagboek blijkt 'dat vele Joden de radioberichten uit Londen uiterst serieus namen', doelend op de beroemde geallieerde verklaring van december 1942 over de 'uitroeiing' van de Joden.</span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br />
<span style="font-family: "arial";">Nu vroeg ik mij af waar ze dat dan zegt, maar de bijbehorende noot verwijst slechts naar haar dagboek, zonder paginanummer (iets waarvoor Boterman, denk ik, een student op zijn vingers zou tikken). Waarschijnlijk heeft Boterman deze opmerking ook niet ontleend aan het dagboek, maar aan Guus Meershoek, die in <em>De Groene</em> schreef: </span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Uit onder meer het door Van der Boom wel bestudeerde maar in zijn studie niet aangehaalde dagboek van Mirjam Bolle weten we dat in Amsterdam vele joden dit bericht uiterst serieus namen.</span></blockquote>
<span style="font-family: "arial" , "helvetica" , sans-serif;">Dit bedoel ik nou. Eerst leest Guus mijn boek zo slecht dat hij tientallen verwijzingen naar Mirjam Bolle over het hoofd ziet, dan legt hij haar een opvatting in de mond die niet strookt met haar dagboek en dat neemt Boterman dan weer ongezien over. En zo dient een dagboekschrijfster die duidelijk geen idee heeft wat deportatie betekent als bewijs voor de stelling dat men heel goed besefte wat er gaande was.</span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br />
<span style="font-family: "arial";">Zo komen we dus niet verder.</span>Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-48783476642460800872016-01-05T12:58:00.002+01:002016-01-11T08:38:07.662+01:00<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><strong>'De meeste mensen keken weg'. Frits Boterman in <em>Duitse Daders</em></strong></span><br />
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"></span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Frits Boterman publiceerde een paar weken geleden zijn
nieuwe boek <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Duitse daders. De
Jodenvervolging en de nazificatie van Nederland (1940-1945)</i>. Dat belooft
veel goeds, want Boterman schrijft al op de allereerste pagina’s van zijn boek
dat het hem niet gaat ‘om het beschrijven van de oorlog in morele termen, maar
om het analyseren van de morele dilemma’s, loyaliteitsconflicten en problemen
waar velen in de oorlog zich voor geplaatst zagen’, waarbij wij niet mogen
vergeten ‘dat er een verschil bestaat tussen het perspectief achteraf en het
perspectief van de tijdgenoten.’[12] Daarbij wijdt Botermans een heel hoofdstuk aan
‘mijn’ vraag, de vraag naar kennis van de Holocaust.</span><br />
<a name='more'></a> </div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Dat hoofdstuk is echter teleurstellend, en ook vrij verwarrend. Het is teleurstellend omdat Boterman in wezen
hetzelfde doet als Ies Vuijsje in <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Tegen beter
weten in</i>: hij zet alle redevoeringen en nieuwsberichten die spreken van ‘vernietiging’,
‘uitroeiing’, ‘massamoord’, ‘zekere dood’, en zelfs van gaskamers en
massa-executies op een lange, lange rij en concludeert dat deze ‘aan duidelijkheid
niets te wensen over’ liet.[382] <o:p></o:p></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Dat is om twee redenen een aanvechtbare conclusie. Ten
eerste heeft Boterman (net als Vuijsje) veel meer belangstelling voor de passages die
spreken van moord en doodslag dan voor de passages (soms vervat in hetzelfde
bericht of verhaal) die spreken van arbeid, kampen en slavernij, waardoor de
berichtgeving eenduidiger lijkt dan ze was. Ten tweede veronderstelt hij (wederom
als Vuijsje) dat termen als uitroeiing en vernietiging voor de tijdgenoten hetzelfde
betekenden als voor ons, namelijk min of meer onmiddellijke moord. In
werkelijkheid was hun betekenis tamelijk diffuus: men kon er moord mee bedoelen, maar ook verkommeren in de loop van vele jaren of zelfs generaties. Hitler riep
bovendien alsmaar dat hij iedereen en alles zou vernietigen, en ook de geallieerde
propaganda gebruikte die termen zeer losjes – zo zei Koningin Wilhelmina in mei
1943 op radio Oranje dat de Duitsers bezig waren het hele Nederlandse volk uit te
roeien.<o:p></o:p></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Botermans aanpak is daarmee tamelijk ahistorisch: hij waadt de
stroom van nieuws en geruchten in</span><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"> en vist daar, gewapend met het net van kennis
achteraf, feilloos berichten uit waarvan wij weten dat ze klopten. Dat levert
een emmer vol tamelijk accurate kennis op. Die lijkt imposant, totdat je je
realiseert dat de tijdgenoten nooit zo’n emmer vol hebben gezien, bij gebrek
aan zo’n net.</span><o:p><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"> Z</span><span style="font-family: "Garamond",serif; line-height: 107%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">ij lazen en hoorden veel minder berichten, die tegelijkertijd veel minder consistent waren: een gerucht over een gaskamer, een verzinsel over joden gekookt in olie, een geloofwaardiger verhaal over werk in mijnen en fabrieken en ook nog eens de melding dat van deze of gene gedeporteerde een geruststellende brief was ontvangen. </span><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"> </span></span><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"></span></o:p><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Het hoofdstuk is daarbij verwarrend omdat Boterman nogal tegenstrijdige conclusies trekt. </span><br />
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Hij zegt enerzijds dat de
berichtgeving duidelijk was, maar anderzijds dat ‘de
onvoorstelbare waarheid voor velen, ook voor de joden, te gruwelijk was om tot
zich door te laten dringen’ [353], dat er ‘veel ongeloof en scepsis’ heerste
[367] en dat men zich niet voor kon stellen ‘dat Joden stelselmatig aan de lopende band werden vermoord’ [348]. </span><br />
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"></span><br />
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Dat ben ik helemaal
met hem eens, maar dan kan je niet volhouden dat er voldoende informatie
voorhanden was; die was blijkbaar niet helder genoeg om door die scepsis en
onvoorstelbaarheid heen te dringen – dat gebeurde pas na de bevrijding. Het is
evenmin verhelderend om te zeggen dat ‘de kern van het vraagstuk […] de
onvoorstelbaarheid, niet de onwetendheid’ is. In dit geval is die onwetendheid
immers mede een product van die onvoorstelbaarheid. </span><o:p><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"> </span></o:p></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Tegelijkertijd meent Botermans, weer in navolging
van Vuijsje, dat het probleem niet onwetendheid was, maar ‘het
ontkennen of verdringen van de werkelijkheid’; ‘de meeste mensen keken weg’
[352]. Maar hoe verhoudt zich dat dan tot die onvoorstelbaarheid? Kon men zich de waarheid niet voorstellen,
of wilde men dat niet?<o:p></o:p></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">En helemaal ingewikkeld wordt het als Botermans het gedrag van de omstanders aanstipt. Dat is deels te verklaren uit ‘een gebrek aan kennis over de precieze toedracht van de jodenvernietiging’, schrijft hij op pagina 352. De slotwoorden van zijn boek zijn nog stelliger: 'De meesten hebben (te) weinig gedaan, niet omdat zij onwetend waren, maar omdat de enorme omvang, de methodiek en de industriële uitvoering van de genocide door middel van gas volstrekt uniek was en het voorstellingsvermogen verre te boven gingen.' Boterman wil dit onbegrip geen onwetendheid noemen, maar hij acht het blijkbaar van belang voor de verklaring van het gedrag van de omstanders.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial;"></span> </div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial;">Of niet? Elders suggereert Boterman juist dat het niet uitmaakt of men nu alles wist of niet. 'Ook al zou men iets van de systematische massavernietiging in de concentratie- en vernietigingskampen hebben geweten, dan nog bleven de meesten passief en afwachtend', schrijft hij op pagina 348. En iets verderop: 'Ook als mensen niet de gehele gruwelijke waarheid tot in de gaskamers wisten, waren er genoeg berichten en hardnekkige geruchten die doorsijpelden tot de buitenwereld en ook tot Nederland. Deze gaven aan dat weinig tot geen van de weggevoerden joden het zouden overleven.' Om op p. 382 nog eens te benadrukken dat men misschien niet wist van de gaskamers, maar wel </span><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">‘dat de Joden
slecht behandeld werden en niet meer terugkwamen’ [382]. </span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<span style="font-family: Arial;">Hoe Boterman dit alles weet, blijft ondertussen onduidelijk, omdat hij wel naar het aanbod van informatie kijkt, maar niet onderzoekt wat tijdgenoten van die informatie maakten. </span><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Dat is wat ik in mijn boek heb geprobeerd. En volgens mij blijkt met name uit de
dagboeken van Joden zonneklaar dat zij juist niet beseften dat niemand deportatie zou overleven. In hun perceptie was dat hoogst onzeker, en was er enige reden voor hoop, omdat de Duitsers zeer binnenkort verslagen zouden zijn.</span><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"> Deze dagboekschrijvers dachten dat er in het Oosten nog <em>tijd</em> zou zijn, en dat die tijd in het nadeel van de Duitsers werkte. Daarom konden zij zich voorstellen dat onderduiken misschien gevaarlijker was dan gaan. Die miskenning van de werkelijkheid deed er dus toe. </span><o:p><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"> </span></o:p><br />
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Boterman lijkt het met die redenering oneens - hoewel dat dus vrij onduidelijk is - maar hij vertelt niet waarom. Eigenlijk zegt hij over de argumentatie van mijn boek helemaal niets, behalve dat het een 'weinig zinvolle discussie' opleverde [44]. Zo schieten we
niet op.<o:p></o:p></span></div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-88248578803839238982015-08-11T13:54:00.001+02:002022-04-10T15:41:25.081+02:00<span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><strong>'His conclusions amount to an acquittal of Dutch gentile society.' <span lang="N">Christina Morina in <em>German History</em>.</span></strong></span></span><br />
<span lang="EN-GB">
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span><br />
</span><span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Een jaar geleden publiceerde Christina Morina, een Duitse historica werkzaam in Nederland, een lange en tamelijk kritische </span><span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><a href="https://drive.google.com/file/d/0B5hq6qmJ3db3MnZ0dTMzUjdyS1E/view?usp=sharing&resourcekey=0-ZtGVSwXmhAAda57opKbYoQ" target="_blank">recensie</a></span><span face="Arial, Helvetica, sans-serif"><a href="https://drive.google.com/file/d/0B5hq6qmJ3db3MnZ0dTMzUjdyS1E/view?usp=sharing&resourcekey=0-ZtGVSwXmhAAda57opKbYoQ" target="_blank"> </a>van mijn boek in een Engelstalig tijdschrift. Deze repliek is dus rijkelijk laat, maar laat me, <em>for the record</em>, toch uitleggen waarom ik ook haar kritiek weinig steekhoudend acht. Hoewel ik Christina ken als een intelligente en aardige vrouw, doet haar stuk me erg denken aan die van Gans en Ensel: ook zij negeert grotendeels de, volgens mij tamelijk transparante, argumentatie van het boek, maar wijst het af op basis van methodologisch klinkende bezwaren. Ook zij levert voor die bezwaren nauwelijks bewijs, ook niet nadat ik haar daarom had gevraagd in reactie op een eerste versie van haar stuk. En ook zij leest het boek met een naar mijn indruk nogal vijandige blik, hetgeen haar het zicht ontneemt op wat er wel en niet staat.</span></span><br />
<a name='more'></a><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">I</span></span><span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">n een opzicht onderscheidt dit stuk zich echter in gunstige zin van de kritiek van Gans en Ensel: het bevat ook interessante observaties. Zo wijt zij de weerstand die het boek heeft opgeroepen deels aan de stijl. <span lang="EN-GB">Het boek, zegt zij,</span></span></span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">challenges certain well established discursive lines concerning writing about Jews and the Holocaust. For instance, he cites eye-witnesses who claimed that it was ‘not difficult’ to escape from camp Westerbork and that some made a ‘pretty conscious choice’ not to hide or resist (pp. 397f.). He adds that, of course, they had various reasons not to do so, but this direct, almost merciless scrutinizing, no-nonsense-style discussion of how Jews weighed their duty to solidarity with their ‘mass fate’ (Massenschicksal), how they calculated, hesitated and ruminated what to fear more—transport to a ‘labour camp’ or being caught in hiding—presents a new way of narrating the Holocaust.</span></span></blockquote>
<span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span></span></div>
</div>
<span lang="EN-GB">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Daar zit geloof ik wel wat in; ook sommige mij vriendelijk gezinde lezers vinden mijn stijl wringen met de ernst van het onderwerp en zien daarin een gebrek aan sensitiviteit. Anderen daarentegen waarderen juist de afwezigheid van wat een lezer 'de stijl van Presser' noemde. 'U heeft ook medeleven met de slachtoffers', schreef deze lezer, 'maar U loopt er niet mee te koop.' </span></span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
</div>
<span lang="N">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Dit is grotendeels een kwestie van smaak, maar niet helemaal: ik schrijf opzettelijk alsof het hier een gewoon onderwerp betreft, omdat me dat wetenschappelijk het meest zuiver lijkt. Een stijl van mededogen en medeleven kan immers ook verhullend zijn. Morina’s opmerkingen illustreren dat ook: als het waar is - en het is waar - dat het niet zo moeilijk was om uit Westerbork te ontsnappen, dan is het toch erg voor de hand liggend je af te vragen waarom niet meer mensen dat deden? Dat Morina dat blijkbaar enigszins schokkend vindt, geeft te denken. </span></span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"> </span></div>
<span lang="N">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Wat ook te waarderen is aan Morina's stuk is dat zij redelijk accuraat een belangrijk deel van de strekking samenvat:</span></span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="N"><span style="font-family: Arial;">because people did not know that the Jews would be killed upon arrival in the camps in "Poland"[...] they reasoned it was less dangerous to obey and be transported to a "labour camp" than to commit an "illegal act" by going into hiding. If one was caught in hiding the ramifications were deemed more severe than performing forced labour in a concentration camp with a chance of survival for the fittest over a limited period of time. Thus, "lack of knowledge (<i>onwetendheid</i>) is crucial for the explanation of the behaviour of the contemporaries" (p.413).</span></span></blockquote>
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">En verderop voegt ze toe </span></span></div>
<div>
<blockquote class="tr_bq">
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">how crucial people’s notions of time were [..]: many people thought the war would be over sooner rather than later, thus hoping that they could hold out in a camp rather than jeopardizing everything by risking being caught in hiding. </span></span></div>
</blockquote>
</div>
<span lang="EN-GB">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Oftewel: omdat men dacht dat de uitroeiing die de Duitsers in de zin hadden tijd zou kosten, en omdat men dacht dat de Duitsers die tijd niet gegeven zou zijn, miskende men het ware risico van deportatie. </span><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span><br />
</span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Dat heeft Morina goed gezien, maar spijtig genoeg vergeet ze het onmiddellijk weer. Zo zegt ze meer dan eens dat ik het van belang acht dat men destijds niet 'the full details about German anti-Jewish extermination policies' kende, om daar aan toe te voegen dat dat 'self-evident' is 'because most could not know fully all specific details'. In werkelijkheid gaat het mij natuurlijk niet om 'the full details' - geen idee waar die notie vandaan komt, voorbeelden of verwijzingen ontbreken - maar acht ik het van belang dat men niet wist dat de gedeporteerden onmiddellijk werden gedood. En dat is dus geen detail. Nog vreemder is dat ze aan het einde van het stuk valt over mijn conclusie dat men wel het doel begreep dat de Duitsers voor ogen hadden, namelijk uitroeiing, maar niet de middelen die zij gebruikten, namelijk onmiddellijke moord. <span lang="EN-GB">Maar dan, verzucht ze, 'the ultimate purpose of the book is unclear. Does it really make a difference whether the methods were known or not'? </span><span lang="N">Het antwoord is dus ja, om redenen die Morina eerder zelf heeft uitgelegd.</span></span></span><br />
<span lang="N"> </span></div>
<span lang="N">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Verder oppert Morina methodologische bezwaren die ernstig klinken, maar volgens mij onzin zijn. Zo beweert ze nogal stellig dat mijn betoog zit gevangen in het 'procrustusbed' van een te nauwe definitie van 'kennis van de Holocaust'. Ik versta daaronder, zegt ze terecht, de subjectieve zekerheid dat de gedeporteerden niet te werk werden gesteld, maar in meerderheid onmiddellijk werden gedood. Morina denkt blijkbaar dat die definitie mijn belangstelling begrenst; dat ik alleen geinteresseerd ben in zekere kennis van moord bij aankomst, en anders niet. Hoe ze daarbij komt snap ik niet, want de vraagstelling van het boek is, zoals op p.99 en opnieuw op p. 367 staat uitgelegd, <em>niet</em> of men wist van de Holocaust maar wat men zich voorstelde bij het lot van de Joden, en hoe zeker men daarvan was. Die vraagstelling is nadrukkelijk en opzettelijk heel open.</span></span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"> </span></div>
<span lang="N">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Morina’s enige voorbeeld van dit ‘procrustusbed’ helpt ons ook weinig verder. De passage is zo typerend in zijn onhelderheid, dat ik hem in zijn geheel citeer:</span></span><br />
<span lang="N">
</span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: Arial;">‘We know nothing of their fate’, a line from the diary of a Jewish woman, Etty Hillesum, which the author uses as the title of his book, illustrates this [dat procrustusbed] well. It is a line that can be read in various ways. I read it as a sigh but this is, of course, my interpretation, and the validity of an interpretation depends on the contextualization of a text. What is needed is source criticism (Quellenkritik) that takes into account various factors: personal situation, education, familial and political circumstances, audience, discursive codes, taboos, metaphors and so on. Etty Hillesum referred to rumours about gassings and how painful the thought of death was to her. Van der Boom neglects the essence of this source when he claims that it shows that ‘industrial mass murder’ was not fully known to people (again, this seems self-evident and nobody actually claims that). It is worth comparing his interpretation of Etty’s diary with Saul Friedländer’s reading. Friedländer also argues that she was ‘manifestly uncertain about the fate of the deportees’. His discussion of the same passage shows that Etty feared that she and her family would die in ‘Poland’—she did not want to be deported with her parents because she could not bear ‘seeing them suffer’. It also demonstrates that it is futile to confront her account with the question of what she really knew. She feared the ‘doom [ondergang], the probably miserable doom’ of herself, her family, her community. To me this is a quite clear imagination of her future fate; for subjective certainty one searches in vain in this text.</span></blockquote>
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Inderdaad: Etty kon zich voorstellen dat ze niet zou overleven – het zou ook heel vreemd zijn als ze die mogelijkheid niet serieus overwoog. Maar haar dagboek laat zien dat ze zich ook voor kon stellen dat ze wel zou overleven. Vandaar dat Friedländer, net als ik, concludeert dat Etty onzeker was over wat haar wachtte; dat zij over de deportatiebestemming dus geen kennis bezat, geen subjectieve zekerheid, maar slechts vermoedens. Dat lijkt me een relevante vaststelling. Hoe dit alles Morina's procrustusbed bewijst, blijft in nevelen gehuld.</span></span><span lang="N">
</span><br />
</div>
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Nog wonderlijker is de volgende passage, waarin Morina zegt dat, als Etty wel kennis had gehad over de deportatiebestemming, dat niet zou blijken uit haar dagboek: </span></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="N"><span style="font-family: Arial;">The inquiries we make of our sources must have an inner relation to them: there should be a plausible nexus between a historical question and the sources used to answer it. We cannot ask every question of every source.[…] Van der Boom’s Erkenntnisinteresse—what did people ‘know’—does not correspond sufficiently with the material he is investigating. Diaries hardly give us a complete and accurate picture of what a person knows or feels. They allow us to make sophisticated guesses about some of the information and ideas people considered privately—not about what they knew or didn’t know, as van der Boom so boldly claims.</span></span></blockquote>
<span lang="N">
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span></span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Dus een dagboek toont ons wel 'the information and ideas people considered privately' maar niet hun kennis? Ik snap hier niets van; als een dagboekschrijver ergens in geinteresseerd is, zoals Etty in het lot van de gedeporteerden, en in zijn dagboek komen daarover allerlei speculaties voor, maar niet de werkelijkheid, dan kunnen we niet concluderen dat de schrijver die werkelijkheid niet kent? Waarom niet? </span></span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"> </span></div>
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Ik kan met de beste wil van de wereld in deze twee passages geen begrijpelijke argumentatie ontdekken, maar ondertussen dienen ze als bewijs voor twee zeer ernstige en fundamenteel klinkende verwijten, namelijk dat mijn vraagstelling niet deugt en dat ik iets onmogelijks wil van mijn bronnen.</span></span><br />
<span lang="N"><span style="font-family: Arial;"></span> </span></div>
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">En zo oppert Morina meer zware kritiek zonder daarbij onderbouwing te leveren. Net als Gans en Ensel beweert ze dat ik een cirkelredenering ophang:</span></span></div>
<div align="LEFT" dir="LTR">
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="EN-GB"><span style="font-family: Arial;">Van der Boom assumes that, had people known precisely what the Nazis were planning and executing, they would have acted differently. In turn, he is convinced that since people did not act differently they could not have ‘known’.</span></span></blockquote>
</div>
<span lang="EN-GB">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Maar net als Gans en Ensel geeft ze daar geen voorbeeld van, terwijl ik haar daar wel om heb gevraagd. <em>Fact-free criticism</em>.</span>
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span><br />
</span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Even ernstig is het verwijt dat ik schrijf met kennis achteraf:</span></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: Arial;">even though van der Boom castigates the presentist, lesson-searching perspective with which some historians approach Holocaust history, his own approach is itself an example of ‘backshadowing’. We know today that deportation to the East meant certain death for the Jews of Europe. The question whether ordinary Dutchmen (including Jews) knew precisely what methods the Nazis used to kill their victims and whether they would have done more to hide, resist or help if they had known the details which we know today is itself heavily infused with hindsight. This hindsight perspective informs both the argumentation and narrative style of this book.</span></blockquote>
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Dus de vraag of men toen wist wat wij nu weten is een geval van ‘hindsight perspective’? Wat een onzin: het is hindsight perspective als je die vraag <i>niet</i> stelt; als je je er niet van bewust bent dat ons perspectief verschilt van dat van de tijdgenoten. Volgens mij illustreert mijn boek op bijna iedere pagina dat verschil en het is tamelijk bizar dat Morina zo’n ernstig verwijt maakt op basis van niks.</span>
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span><br />
</span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">En dat doet ze helaas vaker. <span lang="EN-GB">Zo schrijft ze:</span></span></span></div>
<div>
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="N"><span style="font-family: Arial;">The sections dedicated to ‘refuting’ (my term) that people knew the details of the Nazi mass murder—something that is self-evident because most could not know fully all specific details—are consequently the weakest pages of the book, and are sometimes even absurd (pp. 235ff., esp. 248).</span></span></blockquote>
</div>
<span lang="N">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Voorbeelden zijn helaas niet bijgevoegd, maar we hebben in ieder geval een verwijzing. Wie het boek opslaat op de genoemde pagina’s 235-248 ziet echter dat deze allemaal gaan over de berichtgeving via radio Oranje en de illegale pers en dus onmogelijk kunnen illustreren dat mijn interpretatie van wat men wist niet deugt, laat staan dat deze ‘sometimes even absurd’ is. Hoe kan je zulke termen in de mond nemen als je geen enkele onderbouwing levert?</span></span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span style="font-family: Arial;"></span> </div>
<span lang="N">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Nog een geval. Morina schrijft dat onwetendheid misschien in een enkel geval de beslissing van Joden om niet onder te duiken heeft beinvloed, </span></span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: Arial;">Yet, the conclusions the author draws from these observations imply that people, Jews in particular, had choices and options to a degree that most in fact had not. </span></blockquote>
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Dat zou heel dom van mij zijn, maar ik heb geen idee uit welke passages dat zou blijken. Morina blijkbaar ook niet, want ze levert geen voorbeeld, zelfs geen verwijzing.</span></span><br />
<span lang="N">
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span><br />
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Verder suggereert Morina diverse andere en betere manieren waarop ik mijn onderzoek had kunnen aanpakken. Dat is op zich te prijzen, ware het niet dat ook hier iedere nadere uitleg ontbreekt. <span lang="EN-GB">Zo</span><span lang="N"> zegt</span><span lang="EN-GB"> ze dat </span></span></span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="N"><span style="font-family: Arial;">the concept of ‘choiceless choices’ might have provided an alternative narrative framework because it begins with the basic observation that we are dealing with forced choices. It would have offered a more plausible way to analyse the indeed often paradoxical circumstances and cruel coerced justifications (Rechtfertigungszusammenhänge) in which Jews became trapped.</span></span></blockquote>
</div>
<span lang="N">
</span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Klinkt goed, hoewel ik geen helder beeld heb bij dit concept, dus hoe zou de interpretatie er dan uitzien? Het blijft geheel onduidelijk, de enige toelichting is de volgende zin, waarvan ik de relevantie niet begrijp: </span></span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="N"><span style="font-family: Arial;">As an example, one could point here to the complaint of one diarist that Jews demanded from non-Jews that they should revolt against their persecution, but supposedly did absolutely nothing themselves.</span></span></blockquote>
<span lang="N">
</span><span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Ook klaagt Morina, en daarin staat ze niet alleen, over het gebrek aan ‘psychological or sociological theory’ en mijn ‘very vague assumptions about the nature of human (inter-)action and the nexus between thinking and acting.’ <span lang="N">Prima, hoe zouden we dat dan beter kunnen doen? Wel: </span></span></span><br />
<div>
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="EN-GB"><span style="font-family: Arial;">A theoretical framework, informed for example by Alfred Schütz’ notions of Alltagswissen and Lebenswelt, Berger and Luckmann’s sociology of knowledge or, more broadly, by Koselleck’s Erfahrung and Erwartung, could help to conceptualize the field that has been emerging in recent years: a history of the knowledge of the Holocaust. </span></span></blockquote>
</div>
<span lang="EN-GB">
</span><span lang="EN-GB"></span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="EN-GB"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Verderop voegt ze toe dat deze theorieen ‘enable us to dissect the "frames of references", "social knowledge" and experiential horizons that informed the worldviews, decisions and actions of contemporaries’.</span></span><br />
<span lang="EN-GB"> </span></div>
<span lang="EN-GB">
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span></span><span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Da’s mooi, maar rijkelijk abstract. Als Morina weet heeft van nuttige theorieen die tot andere en betere resultaten zouden leiden, waarom legt ze dan niet uit hoe dat zou werken? </span></span><br />
<span lang="N">
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span><br />
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">In plaats daarvan oppert ze nog een op het oog zwaarwegend bezwaar, namelijk dat ik een veel breder spectrum aan bronnen had moeten gebruiken: </span>
</span><br />
<div>
<blockquote class="tr_bq">
<span lang="N"><span style="font-family: Arial;">Any study of knowledge and behaviour—especially if a link between the two was to be claimed and explored—should be based on a greater variety of sources in order to reconstruct how a specific person, their family and their immediate social community responded over time in thought and action to the persecution of the Jews. These sources could include other ego-documents, Dutch police reports, German local dispatches, newspapers, the available illegal press, citizens’ correspondence with local authorities, oral history interviews and postwar judicial records. A focus on a few individuals for whom such a vari-ety of sources is available and on the actual process of coming to a decision on how to act can certainly yield results with broader relevance.</span></span></blockquote>
</div>
<span lang="N">
</span><span lang="N"></span><br />
<div align="LEFT" dir="LTR">
<span lang="N"><span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Misschien, maar mijn boek gaat niet over ‘knowledge and behavior’; het gaat allereerst over kennis (gedrag, nogmaals, komt pas in het allerlaatste hoofdstuk aan de orde), en die kennis is toch echt veel betrouwbaarder te reconstrueren uit dagboeken dan uit naoorlogse interviews of verhoren, om over ‘citizens’ correspondence with local authorities’ maar te zwijgen. En zou uitgebreide studie van een handjevol mensen echt interessanter en relevanter resultaten hebben opgeleverd dan de analyse van 164 dagboeken? </span></span></div>
<span lang="N">
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span><br />
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Tenslotte, en hier zit denk ik de oorzaak van Morina’s ongemak (en onredelijkheid), beschrijft ze mijn boek als ‘an acquittal of Dutch gentile society as if it stood before the court of history’ en een ‘summary exculpation’ die ‘the multi-causal nature of most historical processes’ miskent. Hoewel ze hier bij wijze van uitzondering wel een citaat bij levert dat haar bewering lijkt te staven - ‘Ordinary Dutchmen did not look the other way when the Jews were deported; they watched in shock. <span lang="EN-GB">They did not forsake them; they thought they could not help them—many Jews, by the way, thought so too. They did not become a heroic nation [Heldenvolk], of course not, but neither did they become a nation of indifferent bystanders’ – gaat ze geheel voorbij aan de context daarvan. </span><span lang="N">In de pagina’s voorafgaand aan deze slotwoorden zeg ik expliciet dat onwetendheid geen afdoende verklaring is van de passiviteit van de omstanders (p.415) , dat de gebruikelijke verklaringen van egoïsme, onverschilligheid, lafheid en antisemitisme niet onjuist zijn, maar wel onvolledig (p.412), en dat ook bij een volledige kennis van de Holocaust de hulp aan Joden beperkt zou zijn geweest (p.415). Dat is natuurlijk geen ‘summary exculpation’.</span></span>
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">
</span><br />
<br />
<span face="Arial, Helvetica, sans-serif">Het spijt me het te moeten zeggen, maar Morina’s kritiek illustreert de onwetenschappelijke, in wezen emotionele aard van een groot deel van de discussie over mijn boek: de verwijten en grote woorden gaan eenvoudigweg niet gepaard met heldere argumenten.</span> <br />
</span>Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-48987939228390512072015-07-23T22:20:00.001+02:002022-04-10T15:45:02.779+02:00<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><strong><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">‘Van der
Boom appears not to be eager for the discussion’. </span>Helaas nog een keer
Evelien Gans en Remco Ensel</strong><o:p> </o:p></span><br />
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Wie de discussie over mijn boek heeft gevolgd, weet dat prof.
Evelien Gans en dr. Remco Ensel, beide deskundigen op het gebied van
antisemitisme, mijn meest fanatieke critici zijn. In niet minder dan drie lange
artikelen en een opiniestuk in NRC/Handelsblad beschuldigen ze mij van het
manipuleren van bronnen, het over een kam scheren van slachtoffers en
omstanders (‘nivellering’), cirkelredeneringen, het negeren van
tegenstrijdigheden in de dagboeken, het ‘ontkennen’ van het belang van
antisemitisme, het bedrijven van onverantwoordelijke <i>what if </i>geschiedschrijving
en nog zo wat lelijks.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><br />
<a name='more'></a><br /></div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Ik vond die stukken uiterst vreemd, omdat Gans en Ensel
weliswaar de indruk wekken dat er niets deugt van mijn boek, maar
tegelijkertijd nauwelijks ingaan op mijn concrete argumentatie; wat staat er
in de bronnen, wat kunnen we daaruit afleiden? Gevolg is dat geheel onduidelijk
blijft met welke van mijn conclusies ze het nu oneens zijn, laat staan waarom.
In plaats van een weerlegging van mijn argumentatie krijgt de lezer een lange
reeks quasi-methodologische bezwaren gepresenteerd. Dat is retorisch
waarschijnlijk een goede zet: het klinkt geleerd en fundamenteel. Als de methodologie al niet
klopt, zo moet de geïmponeerde lezer denken, dan hoeven we ons over de concrete
bewijsvoering niet meer te bekreunen. Wie iets kritischer leest, ziet echter
dat Gans en Ensel voor al hun boude beweringen geen bewijs leveren.<o:p> </o:p></span></div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Om de discussie naar een iets hoger plan te tillen nodigde
ik de auteurs <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.nl/2013/12/zo-hangt-onzorgvuldig-taalgebruik.html#more">eind 2013</a> en nogmaals in <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.nl/2014/03/geen-zin-indiscussie.html#more">maart 2014</a> uit om hun kritiek te
onderbouwen met voorbeelden, en uit te leggen welke van mijn conclusies niet
deugen en waarom – met daarbij de belofte hun reactie onverkort hier te
publiceren. Zij antwoordden dat er nu wel genoeg gezegd was - een curieuze
opvatting omdat ze er niet bij vertelden waar ik de ontbrekende onderbouwing van
hun beweringen dan wel kon vinden.<o:p> </o:p></span></div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Nu blijken Gans en Ensel in december 2014 een omvangrijk
<a href="https://drive.google.com/file/d/1CGtVheWJNfQhdGgHs2dqc22ouaytRMGc/view?usp=sharing" target="_blank">Engelstalig stuk</a> over mijn boek online te hebben gezet. Een gouden gelegenheid,
zou je denken, om alsnog<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>duidelijk te
maken waar ik nu precies ongelijk heb. Maar helaas: het artikel is gewoon een
vertaling van passages uit eerdere stukken, gaat wederom met geen woord in op
mijn argumentatie en herhaalt alle aantijgingen zonder daarvoor bewijs te
leveren.<o:p> </o:p></span></div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Zo herhalen Gans en Ensel, om maar een voorbeeld te geven,
dat mijn boek op een cirkelredenering is gebaseerd. <span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">Dat gaat zo:</span><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><o:p> </o:p></span></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">“I wonder”, he said in an interview “whether [civil servants] would have obeyed just as easily if the Germans had asked: „Could you draw up a list of names? So that we can gas those people. That also applies to the Jewish Council.” This quote, but also Van der Boom's book, shows a circular argument: if people had had knowledge, they would have acted – since they did not act, they had no knowledge. </span><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><o:p> </o:p></span></span></div>
</blockquote>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Maar dat laatste staat er helemaal niet: ik zeg niet dat passiviteit
onwetendheid bewijst (dat bewijs haal ik uit dagboeken), ik speculeer of
onwetendheid passiviteit zou kunnen verklaren. Zo is het boek ook opgebouwd: pas
in het laatste hoofdstuk komt gedrag aan bod; alle conclusies over wat men wist
zijn dan al getrokken. Die volgorde is bewust gekozen om een cirkelredenering te <i style="mso-bidi-font-style: normal;">voorkomen</i>.
Gans en Ensels uiterst fundamenteel klinkende aantijging is klinkklare onzin, zoals ik hen al eerder heb uitgelegd. En wat gebeurt er dan: ze reageren niet, en een tijdje later schrijven ze gewoon opnieuw dat mijn boek een cirkelredenering is, wederom zonder enige onderbouwing. Je zou van wetenschappers, onder wie een hoogleraar, wat meer discipline verwachten.</span><br />
<span style="font-family: "arial";"></span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Waar Gans en Ensel opnieuw veel werk van maken is
'nivellering', het over een kam scheren van omstanders en slachtoffers. Wederom
kan ik geen enkel voorbeeld daarvan vinden. Wel maken Gans en Ensel uitgebreid
bezwaar tegen het feit dat ik Joodse dagboekschrijvers 'gebruik' om de passiviteit
van de omstanders te 'legitimeren'. Want, zeggen zij, ik veronderstel dat sommige
omstanders aarzelden om onderduik aan Joden te bieden uit een verkeerde
inschatting van de risico's, terwijl het voornaamste bewijs dat ik daarvoor lever
is dat de <i>slachtoffers</i> vanuit die verkeerde inschatting aarzelden om
onderduik te <i>nemen</i>. Maar die twee groepen verkeerden in geheel
verschillende posities.<o:p> </o:p></span></div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Dat is allemaal waar, maar dat verschil in positie - dat ik
overigens uitgebreid belicht - versterkt de kracht van het bewijs juist. Als
omstanders hadden geschreven dat onderduiken onverstandig was omdat dat de
overlevingskansen van de slachtoffers zou schaden, dan zou dat op ons weinig
indruk maken: die inschatting komt hen immers goed uit omdat het hun
afzijdigheid rechtvaardigt. Juist het feit dat de <i>slachtoffers</i>
betwijfelen of onderduiken wel in hun <i>eigen</i> belang is, is veelzeggend.
Dat zij, die alle reden hebben om deportatie te vrezen, zich toch voor kunnen
stellen dat onderduiken nog gevaarlijker is, bewijst hoe plausibel die gedachte
was. En dan is toch heel waarschijnlijk dat omstanders, die alleen risico
liepen bij onderduik, die inschatting deelden. Ook dit heb al eerder aan Gans
en Ensel uitgelegd, maar dat leverde zoals gebruikelijk geen respons op. Ook nu
gaan ze er met geen woord op in. Je zou haast denken dat de kwestie hen niet
echt interesseert.<o:p> </o:p></span></div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Is dit allemaal al weinig verheffend, ronduit stuitend is
het feit dat Gans en Ensel mij opnieuw allerlei idiote opvattingen in de mond
leggen, die ik stuk voor stuk al eerder heb tegengesproken. <o:p> </o:p></span></div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Dat gaat bijvoorbeeld zo. <o:p> </o:p></span></div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">In een stuk van mij in de Groene bekritiseerde ik het feit
dat Evelien Gans in een eerdere polemiek met Chris van der Heijden diens – zeer
foute – vader erbij haalde. Ik schrijf dan: <o:p> </o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<blockquote class="tr_bq">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Nu is Van der Heijdens visie op de oorlog ongetwijfeld beïnvloed door het feit dat zijn vader SS’er was (hoe vaak hij dat ook ontkent). Maar wat dan nog? Mijn visie op de oorlog is beïnvloed door het feit dat mijn vader heel aardig en optimistisch was en het zou me zeer verbazen als Gans’ visie op de oorlog niet is beïnvloed door het feit dat haar vader joods was. Zo hebben we allemaal onze eigenaardigheden, die in zekere mate verklaren waarom wij verschillende opvattingen hebben, maar niets zeggen over de houdbaarheid daarvan. Voor een wetenschappelijk debat zijn onze achtergronden en onze intenties dus irrelevant.<o:p> </o:p></span></blockquote>
</div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
Gans en Ensel maken daarvan:<o:p> </o:p></span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">With this disparate characterization of three fathers, Van der Boom makes it known that he, as opposed to Gans and Van der Heijden, has no transgenerational involvement in World War II… Devoid of involvement, Van der Boom seems to equate the position of the bystander with the objective position of the historian.</span><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><o:p> </o:p></span></span></blockquote>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
Dus als ik zeg dat het er niets toe doet wie onze vaders
zijn, maken Gans en Ensel daarvan dat ik denk objectiever te zijn vanwege wie
mij vader is – knap interpretatiewerk. En vervolgens bouwen ze op die bizarre
lezing voort door mij een zo mogelijk nog idioter idee in de schoenen te
schuiven, namelijk dat ik de omstander zie (of in ieder geval: ‘lijk’ te zien)
als objectief historicus. Niet dat ze daar enig bewijs voor hebben, maar een
kniesoor die daar op let. <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Anything goes</i>.<o:p> </o:p></span><br />
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Ander voorbeeld. In het <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Historisch
Nieuwsblad</i> werd mij de vraag gesteld hoe ik het overheersende beeld van de
onverschillige omstander heb getoetst aan de werkelijkheid, waarop ik
antwoordde:<o:p> </o:p></span></div>
<blockquote class="tr_bq">
<span style="font-family: "arial";">Door niet te kijken wat Nederlanders tijdens de bezetting deden, want dat is vaak multi-interpretabel, maar naar wat zij dachten.</span></blockquote>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Bij Gans en Ensel wordt dat:</span><br />
<blockquote class="tr_bq">
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">In an interview he surprisingly argues that deeds are ambiguous, not thoughts.</span><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><o:p> </o:p></span></span></div>
</blockquote>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
Ook fraai is de volgende: ik beschrijf uitgebreid hoe
onvoorstelbaar de werkelijkheid van industriële vernietiging destijds was,
hetgeen verklaart waarom geen enkele van mijn dagboekschrijvers de 'op zichzelf
simpele gedachte' verwoordt dat de gedeporteerden niet te werk gesteld worden,
maar direct vermoord. Dat levert bij Gans en Ensel de volgende passage op:</span><br />
<div>
<blockquote class="tr_bq">
<o:p><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">there were no eye witnesses, no photos, no film, and there was ample reason for hesitation and negation in the face of something so hard to comprehend. But Van der Boom writes that it all comes down to an “in itself simple thought – the Jews are not put to work but killed on arrival”. Just as superficially as he reduces the awareness of systematic extermination to a “simple thought”...</span><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><o:p> </o:p></span></span></o:p></blockquote>
</div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Je moet maar durven. Het is allemaal tamelijk deprimerend,
maar nu we toch bezig zijn, nog eentje. Ik heb ergens gezegd dat critici als Gans
en Ensel of Vuijsje simpelweg niet ingaan op mijn argumenten en dat de kans dat
ze dat alsnog gaan doen niet groot is. Gans en Ensel maken daarvan:</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<blockquote class="tr_bq">
<o:p><span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif"><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;">Bart van der Boom himself is not convinced that the matter has been seriously debated and he deems “the odds” that this will still occur “small”.</span><span lang="EN-GB" style="mso-ansi-language: EN-GB;"><o:p> </o:p></span></span></o:p></blockquote>
</div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Hier schilderen Gans en Ensel mij dus af als arrogante kwast
die niet gelooft dat iemand iets zinnigs gaat inbrengen. ‘Van der Boom appears
not to be eager for the discussion’, concluderen Gans en Ensel vervolgens doodleuk.
Zouden zij, die dit blog lezen die ik tweemaal tevergeefs heb uitgenodigd om er
een bijdrage aan te leveren, dit nu zelf geloven? Het is moeilijk voorstelbaar.
Dus waarom zeggen ze dit dan? En al die andere evidente flauwekul? Ik kan maar
een reden bedenken: omdat ze het belangrijker vinden om mij te diskwalificeren
als een onsympathiek mannetje met zotte ideeen, dan om een inhoudelijke
discussie te voeren. <o:p> </o:p></span></div>
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""arial" , "helvetica" , sans-serif">Dat is ook het meest teleurstellend aan dit alles. Terwijl
Gans en Ensel reuze wetenschappelijk klinken, met hun looiige formuleringen, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">namedropping</i> en overdaad aan voetnoten,
tonen ze nauwelijks echte wetenschappelijke belangstelling; ze doen geen enkele
moeite om door middel van een zinnige discussie het verleden beter te begrijpen. Dat hoeft ook niet, want ze weten al hoe het zit: de omstanders
hebben de Joden gewoon laten stikken, uit lamlendigheid en antisemitisme. Wie
iets anders beweert deugt niet en moet bestreden worden. Dat is geen wetenschap, dat is herinneringspolitiek.<o:p></o:p></span></div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-35407850222028648952015-06-03T23:30:00.000+02:002015-06-10T15:41:17.474+02:00<span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><strong>‘Onwetendheid
kan echter niet achteraf als excuus dienen.’ Reactie Leonard Frerichs</strong></span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Naar aanleiding
van de discussies op dit blog, en in het bijzonder de recente bijdrage van Anja
Hollaender en Isobel Wijnberg, schrijft Leonard Frerichs een reactie, met het
verzoek deze hier te publiceren. Dat doe ik met genoegen, hoewel – het wordt
eentonig, ik weet het – ik zijn kritiek weinig steekhoudend vind. Laat ik eerst
uitleggen waarom, en dan Frerichs’ stuk weergeven.</span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span><br />
<a name='more'></a><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Frerichs vraagt
zich vooral af ‘waarom u in uw betoog de wending neemt om Nederlanders met
terugwerkende kracht vrij te pleiten van het feit dat zij zich zo weinig
gelegen lieten aan de vervolging en de deportatie van joden’. Het antwoord is
simpel: dat doe ik niet. Dat staat echt nergens. Het is niet de taak van
historici om mensen in het verleden schuldig te verklaren of vrij te pleiten,
het is onze taak hen te begrijpen. En volgens mij kunnen we de passiviteit van de omstanders beter begrijpen als we in overweging nemen dat zij maar half begrijpen wat er gebeurt. Dat is geen moreel oordeel,
dat is een historische verklaring. </span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">De vraag is
natuurlijk of die verklaring hout snijdt. De redenering erachter is eigenlijk
heel simpel: bij gebrek aan een goed inzicht in de gevaren van deportatie was
het voor de tijdgenoten onduidelijk of onderduiken gevaarlijker was dan gaan.
En dat maakte de keuze voor of tegen verzet ingewikkelder dan ze anders zou
zijn geweest – voor slachtoffers en omstanders. Als men had geweten dat
onderduiken een tientallen malen hogere overlevingskans bood dan gaan, hadden
meer mensen daarvoor gekozen – weer: slachtoffers en omstanders. </span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Het is even
fascinerend als onbevredigend dat velen zijn gevallen over deze
conclusie, maar dat niemand uitlegt wat nu niet deugt aan de
onderbouwing ervan. Ook Frerichs doet dat niet, behalve dat hij zegt dat ze
speculatief is. Dat is natuurlijk waar, maar speculatie is in de
geschiedschrijving heel gebruikelijk en gewoonlijk valt niemand erover. Als ik
zou zeggen dat er meer hulp aan Joden was geweest als er, om maar iets te noemen,
minder antisemitisme was geweest, of minder verzuiling, had niemand dat
bekritiseerd als speculatief. </span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Maar, zegt Frerichs,
de gevaren van deportatie waren wel degelijk bekend, want concentratiekampen
bestonden al lang en algemeen was bekend hoe de Nazi´s daar huishielden. Ook dat
is waar; sterker nog, zo goed als iedereen in Nederland wist dat de Nazi´s in
1941 in Mauthausen honderden Nederlandse Joden hadden vermoord. Maar daaruit
volgde niet dat de gedeporteerden dat lot wachtte. Velen dachten integendeel
dat gehoorzaamheid – en dus: niet onderduiken – de manier was om dit lot te
<em>ontlopen</em>. De berichten en geruchten over massamoorden
op Joden en zelfs over gaskamers, die er inderdaad waren (en die uitgebreid in het boek beschreven staan), waren voor veel tijdgenoten
niet geloofwaardig.</span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Verder
ondersteunt Frerichs Hollaenders en Wijnbergs stelling ‘dat een aantal mensen
al vroeg in actie kwam tegen de alom waarneembare vervolging van de joden op
grond van hun geweten, geloof of compassie. Later kwamen niet veel meer mensen
in verzet tegen de deportatie van de joden.’ Oftewel: ook voordat er sprake was
van deportatie was er reden genoeg voor verzet, dus doet kennis over de deportatiebestemming
er weinig toe. </span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Dat is al vaker
gezegd, en het lijkt me een geheel onjuiste voorstelling van zaken. Het verzet
tegen de Jodenvervolging <em>begon</em> juist met de deportatie, omdat er toen voor het
eerst iets concreets gedaan kon worden, namelijk Joden verbergen. De keuze om
dat te doen of te laten kan onmogelijk worden losgezien van de voorstelling
die men had van de gevaren die aan deportatie kleefden. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Tenslotte valt
Frerichs Hollaender en Wijnberg bij in hun opvatting dat meer kennis hoe dan
ook niets had uitgemaakt, omdat het tegen de tijd dat de deportaties begonnen
toch al te laat was om velen te redden. Nu beweer ik nergens dat dat wel had gekund,
maar los daarvan lijkt het me vrij evident onwaar. In België en Frankrijks
doken veel meer Joden onder toen de deportaties begonnen en dat heeft velen
het leven gered – hoewel dat ook te danken is aan de geringere motivatie van de
vervolgers.</span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Volgens mij is
Frerichs stuk – net als heel veel reacties op mijn boek – vooral een afwijzing
van een moreel oordeel dat ik niet vel en geen weerlegging van de historische
verklaring die ik wel geef. Dit is de tekst:</span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>Geachte heer Van der Boom,</span><span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Met
interesse heb ik de verhitte discussie gevolgd op uw blog. U vraagt zich af hoe
de omvang en de felheid van de discussie verklaard kan worden. Aan de omvang
heeft u zelf een bijdrage geleverd door de initiatie van dit blog. Zo te zien
hebben de schrijfsters Wijnberg en Hollaender in eerste instantie gereageerd op
een stuk van Abram de Swaan in het NRC. U hebt hen met uw ‘cynische’ reactie
verleid tot een uiteenzetting hier ter plaatse. Zo werkt dat. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Velen
leven nog dagelijks met de gevolgen van de nazi terreur. Er zijn mensen die het
persoonlijk hebben meegemaakt. Joodse overlevenden hebben als kind bijna zonder
uitzondering naaste familieleden verloren, de naoorlogse generatie mist een of
meer grootouders, ooms, tantes. Daarnaast zijn er mensen met familieleden die
om allerlei redenen niet of juist wel in actie zijn gekomen. Ook onder
verzetsstrijders en hulpverleners zijn slachtoffers gevallen. We spreken hier
wel over een genocide, zoiets laat weinigen onberoerd.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Inhoudelijk
gezien heeft de discussie voor mij bijzondere reacties opgeleverd. Het is uw
theorie die de felheid van sommige daarvan kan verklaren en die ook mij nu, in
deze tijd van herdenken en overdenken, in de pen doet klimmen. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Tegen
alle kritiek in houdt u zich manmoedig staande met de opvatting dat 'gewone'
Nederlanders tijdens de bezettingstijd niet wisten dat zo vele joden bij
aankomst in de concentratiekampen direct vermoord zouden worden. U kunt daar
deels gelijk in hebben. Het probleem is dat u generaliseert. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">U
gaat echter een stap verder met de stelling dat meer Nederlanders zich hadden
ingezet om joden te redden wanneer zij die kennis wel hadden gehad. Die bewering
is niet te staven. Een tweetal schrijvers op uw blog constateert dat u zich met
deze cirkelredenering begeeft op het terrein van de speculatie. In de reactie
spreekt u over ‘zinvol speculeren’. De vraag is dan, om met Bram de Swaan te
spreken, waarom u in uw betoog de wending neemt om Nederlanders met
terugwerkende kracht vrij te pleiten van het feit dat zij zich zo weinig
gelegen lieten aan de vervolging en de deportatie van joden. U heeft al gelijk
wanneer één extra persoon aangemoedigd door kennis in beweging was gekomen,
niet iets om over naar huis te schrijven. U meent dat uw onderzoeksresultaat
Nederlanders in een positiever daglicht stelt, daarover kan men anders denken.
Het is interessant en zeker positief dat uit de dagboeken naar voren komt dat
mensen hier met afschuw op de jodenvervolging reageerden, maar dat verandert
niets aan het feit dat slechts weinigen daadwerkelijk iets deden om het tij te
keren of om joden te helpen. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Een
jaar geleden kreeg ik in een Haarlemse boekhandel het aardige boekje in handen:
Er wacht nog een kind… de quakers Lili en Manfred Pollatz hun school en
kindertehuis in Haarlem 1934-1945, geschreven door Isobel Wijnberg en Anja
Hollaender. Als jongen bezocht ik met enige regelmaat mijn grootvader, die
tegenover het huis van de familie Pollatz woonde. Mij trof dan ook de laatste
bijdrage aan uw blog, al laat u blijken dat u “daar niets mee kan”. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Wijnberg
en Hollaender relativeren m.i. met goede argumenten het belang van kennis van
de Holocaust<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>voor het redden van joodse
slachtoffers. Ze betogen ten eerste dat een aantal mensen al vroeg in actie kwam
tegen de alom waarneembare vervolging van de joden op grond van hun geweten,
geloof of compassie. Later kwamen niet veel meer mensen in verzet tegen de
deportatie van de joden. Hun tweede argument is<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>dat het in de zomer van 1942<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>toen
de massale industriële vernietiging van de joden begon het voor de meesten van
hen al te laat om aan de deportaties te ontsnappen en dat het voor omstanders
toen ook niet meer mogelijk was<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>om nog
een substantieel aantal van de meer dan honderdduizend gedeporteerde joden te
helpen. Tenslotte laten zij aan de hand van de case van Margot zien dat de
betrokkenen, die als Duitse hulpverleners en joodse slachtoffers zeer wel op de
hoogte waren van het lot wat de Duitse joden wachtten, al in 1941 onder druk
van de omstandigheden niet meer in staat waren dat lot te keren. De emotionele
beslissing van het gezin om de tijd die hun nog restte gezamenlijk door te
brengen maakt het verhaal van Margot des te schrijnender.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">U
liet in eerdere reacties op uw blog uw scepsis blijken over de informatie die
men destijds kon hebben over de Holocaust. Die zou op zijn hoogst als een 'bang
vermoeden' kunnen worden omschreven, maar niet als 'kennis' daarvan. Het<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>onlangs verschenen indrukwekkende boek van
Nikolaus Wachsmann KL Een geschiedenis van de naziconcentratiekampen maakt een
einde aan de illusie van 'het niet weten'. Wachsmann toont aan dat sinds de
machtsovername van Hitler concentratiekampen van de grond kwamen die de
uitdrukking waren van de nazi-politiek om<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>'onreine' elementen uit de samenleving te elimineren: politieke
tegenstanders, 'anders denkenden', Etnische Polen, Slaven, Russische
krijgsgevangen, gehandicapten, homosexuelen, zigeuners en joden. Over het lot
van de laatste groep was Hitler het meest uitgesproken. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">De
kampen waren weliswaar niet allemaal vernietigingskampen, maar ex-gevangenen,
bewakers en getuigen correspondeerden over hun ervaringen en daarover werd ook
gepubliceerd. Zoals velen in de hier gevoerde discussie al hebben betoogd was
er in 1942 ook in Nederland veel bekend over de moordpartijen van de nazi's in
Oost-Europa, over de experimenten met vergassing en de inrichting van
vernietigingskampen. Zoals Wijnberg en Hollaender naar voren brengen was niet
het gebrek aan informatie de reden voor de passiviteit van de omstanders, maar
het feit dat die niet collectief werd gedeeld. Weinigen kwamen in verzet omdat<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>een ieder op zichzelf werd teruggeworpen om
het hoofd boven water zien te houden en de repressie en de angst voor
represailles groot was. Dat alles droeg niet bij aan een algemene houding van
verzet tegen het lot van de joden. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Met
gebruikmaking van “de toverdoos van de speculatieve geschiedschrijving” kan men
stellen dat wanneer men toentertijd de beschikking had over sociale media het
verzet een grotere stimulans had gekregen en mogelijk meer effect had gehad.
Maar waarschijnlijk kon de massamoord op de joden ook dan niet voorkomen
worden. Tegen een gewelddadige dictatuur heeft burgerverzet weinig kans, zo
laten ook de huidige ontwikkelingen in de wereld zien. Ik ben het met de
briefschrijfsters eens dat een pluralistische en democratische samenleving die
de mensenrechten koestert en haar burgers alert houdt op de schending daarvan, een
beter tegenwicht kan bieden tegen genocide. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Kennis
van de Holocaust is van grote betekenis. Uw boek levert daar een interessante
bijdrage aan. Onwetendheid kan echter niet achteraf als excuus dienen om onze
verantwoordelijkheid voor die geschiedenis te verhullen. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Met
vriendelijke groet,<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Leonard
Frerichs<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;">Rotterdam<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial",sans-serif;"><o:p> </o:p></span></div>
</div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-29354098962955924722015-02-16T22:18:00.001+01:002022-04-10T15:49:42.748+02:00<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">‘Daarmee hanteert u de goocheldoos van
de alternatieve geschiedschrijving’. </span></b><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">Bijdrage van Anja Hollaender en Isobel
Wijnberg</span></b><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Anja
Hollaender en Isobel Wijnberg, auteurs van <em>Er wacht nog een kind... De quakers
Lili en Manfred Pollatz, hun school en kindertehuis in Haarlem 1934-1945</em> schreven
afgelopen zomer in een <a href="https://drive.google.com/file/d/0B5hq6qmJ3db3WXNxR3RzRkVaY28/view?usp=sharing&resourcekey=0-8JDsnmui5RePRhln4OJ14w" target="_blank">brief </a>aan de NRC dat mijn vermoeden dat meer kennis over
de deportatiebestemming meer Joden zou hebben doen besluiten onder te duiken,
geen hout snijdt, omdat ‘emoties’ belangrijker waren dan ‘het weten’. Ik
schreef daarop een kort sceptisch <a href="http://wijwetennietsvanhunlot.blogspot.nl/2014/07/emotie-sterker-dan-weten.html">commentaar</a>, dat de auteurs nu beantwoorden
met een uitgebreid stuk, dat ik op hun verzoek hier toegankelijk maak. </span><br />
<a name='more'></a> </div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">De auteurs
hebben, als ik hen goed begrijp, twee belangrijke bezwaren. Ten eerste vinden
zij dat ik ‘de Holocaust’ te nauw definieer, namelijk als moord in
vernietigingskampen. Dat bezwaar, dat al door vele mensen is gemaakt, zou terecht zijn als de onderzoeksvraag van het boek was of men wist van de Holocaust, ja
of nee. Dan zou ik met nee kunnen volstaan, en zou de vraag wat men dan wél wist
of vermoedde, blijven liggen. Dat zou hoogst onbevredigend zijn, en een erg
kort boek opleveren.</span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Daarom is de
onderzoeksvraag een heel andere, zoals op p.99-100 staat uitgelegd,
namelijk: wat stelde men zich voor bij het lot van de Joden, en hoe zeker men
van die voorstelling? Dat is een zeer open vraag, die ruimte biedt aan alle
mogelijke antwoorden. Ik snap dan ook niet dat Hollaender en Wijnberg menen ‘dat
de inzichten en het handelen van omstanders destijds a priori buiten uw
definitie vallen’, en dat mijn ‘benadering’ de mogelijkheid ‘blokkeert’ om ‘te
begrijpen wat ieders overwegingen waren’. Mijn hele boek gaat juist over wat
men zich voorstelde anders dan de werkelijkheid van moord bij aankomst.</span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Wat men zich
voorstelde was dat de gedeporteerde Joden zo slecht behandeld werden dat velen vroeg
of laat zouden sterven. Wat men zich niet kon voorstellen – laat staan ‘wist’ –
was dat de uit Nederland gedeporteerden in grote meerderheid onmiddellijk
werden gedood. Of je die voorstelling van zaken vervolgens wilt betitelen als ‘weten’
van ‘de Holocaust’ of niet, maakt voor de conclusie niets uit. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Ondertussen
lijkt het mij wel verwarrend om deze voorstelling van zaken als kennis van de
Holocaust te betitelen, omdat de tijdgenoten iets niet weten dat voor hen wel
hoogst relevant was, namelijk dat het niet uitmaakte of je als reguliere
gedeporteerde naar Polen ging of als strafgeval, omdat beiden meestal direct
gedood worden. Dat is relevant omdat veel Joden die wel konden onderduiken dat
niet deden uit angst voor straf – om erger te voorkomen. Als ze hadden geweten
dat er geen erger was, dan hadden ze anders gehandeld. </span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Daarmee komen
we bij het tweede bezwaar van Hollaender en Wijnberg: zij denken dat die kennis
geen verschil had gemaakt en zien een bewijs daarvoor in de geschiedenis van
Margot Kohn, die in maart 1941 op verzoek van haar familie terugging van
Nederland naar Duitsland. Zij veronderstellen dat de familie er bewust voor
koos samen ten onder te gaan, en dat hun inschatting van het lot dat hen
wachtte, er dus niet toe deed. </span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Dat zou
kunnen, al is mijn indruk dat we over de gedachten van deze familie veel te
weinig weten om hierover zinvol te kunnen speculeren. Sommige Nederlandse
dagboekschrijvers zijn er echter tamelijk expliciet over. Philip Mechanicus bijvoorbeeld
schrijft met zoveel woorden dat hij niet uit Westerbork ontsnapt uit angst als strafgeval
teruggebracht te worden. Vele Joodse dagboekschrijvers wegen expliciet de
gevaren van onderduik af tegen die van deportatie, en besluiten dat onderduiken
gevaarlijker is – Mirjam Bolle is een goed voorbeeld. </span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">In zulke
gevallen zie je het verband tussen kennis en handelen. Dat verband is ook nogal
voor de hand liggend. De voornaamste reden voor Joden om onder te willen duiken, en de voornaamste reden voor niet-Joden om hen te willen helpen,
is het gevaar van Polen. Hoe ernstiger de inschatting van dat gevaar, hoe groter de bereidheid onder te duiken, respectievelijk onderduik te faciliteren. Daarmee zeg ik natuurlijk niet, zoals nogal wat mensen lijken te denken, dat dit de <em>enige</em> overweging is. Nogal wat
critici, onder wie Hollaender en Wijnberg, achten deze redenering onverantwoord
speculatief, maar niemand heeft nog uit kunnen leggen wat er mis mee is.</span></div>
<span face=""Arial","sans-serif""><br />
<o:p><div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Ik kan dus
niet zoveel met deze kritiek. Maar oordeelt u zelf; hier volgt het volledige
stuk.<o:p></o:p></span><br />
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt; text-indent: 35.4pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Geachte
heer Van der Boom,</span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Hier
volgt een late reactie op uw kritiek naar aanleiding van onze brief die in de
NRC werd gepubliceerd. Eerst gaan wij in op uw visie over 'kennis van de
Holocaust' en uw mening dat onwetendheid daarover een belangrijke reden was
voor de passiviteit van vele Nederlanders tijdens de bezetting om joden te
helpen. Vervolgens laten wij aan de hand van de case over de familie Kohn en
hun hulpverleners in Nederland zien dat hun gedrag onder druk van de
omstandigheden minder bepaald werd door rationele overwegingen, maar vooral
geleid werd door emoties. Wij menen dat het besef van hun mogelijke einde niet
van invloed was op de keuze die de familie Kohn maakte.</span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">U
schrijft: “Sterker nog; daartoe was nog helemaal niet besloten.” Bedoelt u de
Holocaust? Er zijn meerdere zienswijsen betreffende de definiëring van het pas geruime tijd na de oorlog gangbaar geworden begrip. De<a href="https://www.blogger.com/null" name="__DdeLink__554_1332175017"><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"> '</span></a><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;">Endlösung der Judenfrage' wordt
wel gezien als het begin daarvan. In deze optiek kon niemand daar voor de zomer
van 1941 kennis van hebben. Kennelijk gaat u hier ook van uit.<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">De benoeming van Hitler tot
Rijkskanselier wordt ook wel als het begin van de Holocaust beschouwd. Uit het
woordgebruik van de nazi’s blijkt dat de systematische en industriële
uitroeiing van de joden de eindoplossing was van hun ‘jodenprobleem’. Zij
besloten niet om ‘de Holocaust’ te beginnen. Hitlers instemming met de
Endlösung kwam voort uit de radicalisering van het optreden van de nazi’s dat
sinds de jaren dertig werd aangeduid als Lösung der Judenfrage en in een
schrijven gedateerd 31 juli 1941 van Göring aan Heydrich als Endlösung. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Op de vraag in welke mate men destijds
kennis had van de Holocaust volgt geen eenduidig antwoord. Wat men achteraf
onder het begrip schaart bepaalt immers wat men toen kon 'weten'. Wij zijn van
mening dat de Endlösung niet los kan worden gezien van het jarenlange proces
dat daaraan vooraf ging waarin joden werden gedegradeerd tot Untermenschen die
uit de samenleving moesten worden verwijderd. De mensen <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>over wie wij in ons boek schrijven werden in
Duitsland lange tijd geconfronteerd met de discriminatie en boycot van joden,
de invoering van rassenwetten, opsluiting in concentratiekampen, vervolging en
door de autoriteiten gestimuleerd geweld en moord. In die zin hadden zij weet
van de Holocaust, al kenden zij in 1941 het eindstadium nog niet. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">U specificeert het 'weten' als
“subjectieve zekerheid over moord bij aankomst in de vernietigingskampen”.
Daarmee verschuift u het begin van de Holocaust naar de zomer van 1942 toen de
massale deportaties naar Auschwitz in gang werden gezet. Op grond van 164
Nederlandse oorlogsdagboeken concludeert u dat de gewone Nederlander daar niet
van op de hoogte was. Vervolgens stelt u dat als men die kennis wel had gehad
meer mensen in verweer waren gekomen tegen de jodenvervolging en zich hadden
ingezet om joden te helpen. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">Cirkelredenering<o:p></o:p></span></b></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Deze stelling is niet te verifiëren,
toch noemt u die overtuigend. Het probleem van uw gedachtegang is dat die zich
in de eigen staart bijt en zichzelf bewijst. Kenmerkend voor een
cirkelredenering als deze is dat wat onbewezen is voor waar wordt aangenomen.
Externe factoren in een als-dan-redenering dienen ter bevestiging en argumenten
die buiten het gezichtsveld vallen worden als irrelevant of als denkfout
verworpen. Uw kritiek op ons is dat wij geen onderscheid maken tussen “het
vermoeden van iets ergs, of kennis van de Holocaust”. Wij menen dat ‘kennis van
de Holocaust’ niet bruikbaar is als criterium voor een analyse van toenmalig
handelen, dus ook niet uw strikte definitie.<span style="mso-spacerun: yes;">
</span><o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">De consequentie van uw opvatting is
dat de inzichten en het handelen van omstanders destijds a priori buiten die
definitie vallen. De slachtoffers hadden ”subjectieve zekerheid” over hun lot
op het moment dat zij geconfronteerd werden met de gaskamers. Hun tijdgenoten
hadden die zekerheid dan pas na 1945. Wie had men willen redden met de kennis
van onmiddellijke moord in de kampen, de doden? </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Menselijk gedrag wordt niet alleen
bepaald door kennis van de actuele gebeurtenissen en rationele overwegingen,
maar ook door specifieke omstandigheden en individuele factoren als
levenshouding, ervaring en emoties. Daarom waren de reacties van omstanders op
de jodenvervolging zeer verschillend.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Uw
dagboekschrijvers geven daar een boeiend beeld van. Sommigen collaboreerden,
velen bleven passief uit ongeloof, onverschilligheid, vooroordeel, eigenbelang,
gevoelens van machteloosheid of angst voor represailles.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Enkelen toonden de moed om in verzet te
komen, of onderdak en hulp te bieden aan joden, maar de toenemende repressie
van het naziregime begrensde hun handelingsperspectieven. Wij betwijfelen of
kennis van de '<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;">Endlösung </span>tot
gedragsverandering zou hebben geleid bij een substantieel aantal van degenen
die zich tot dusver afzijdig hielden.</span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">Informatie<o:p></o:p></span></b></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Al voor de oorlog was men in Nederland bekend
met de toenemende jodenvervolging in Duitsland, getuige de activiteiten van
vluchtelingenorganisaties zoals het Comité voor Bijzondere Joodsche Belangen
dat in 1935 de publicatie De ontrechting der Joden in Duitschland uitbracht die
veel stof deed opwaaien. In de loop van de jaren dertig kwamen Duitse en
Oostenrijkse joodse vluchtelingen in groten getale naar ons land en zij
vertelden schrijnende verhalen. Zij hadden aan den lijve ondervonden hoe de
staatspolitiek van etnische zuivering door middel van verdrijving in zijn werk
ging en begrepen waar het Hitler om te doen was. Van de 140.000 joden die in
1940 in Nederland verbleven, waren ongeveer 40.000 vluchteling. Een aanzienlijk
aantal joden pleegde zelfmoord, soms hele gezinnen. Enkele honderden wisten
naar het buitenland te ontkomen en 25.000 joden doken bijtijds onder. Velen van
hen waren immigranten.<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">In ons land ontbrak het niet aan
informatie over de vernietigingskampen, zoals onder meer Ies Vuijsje in zijn
boek Tegen beter weten in (2012) beschrijft.<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Er waren berichten op de BBC, Radio Oranje, Radio Brandaris, in de
illegale pers en van ooggetuigen over de afslachting van de joden in
Oost-Europa, de inrichting van de gaskamers in Auschwitz en experimenten met de
vergassing van mensen. Wie het gruwelijke nieuws hoorde kon of wilde het vaak
niet bevatten, men gaf een andere interpretatie aan de berichten, of klampte
zich vast aan de strohalm dat met een dosis geluk ook aan het ergste lot valt
te ontkomen. Geen systeem is immers waterdicht, gebeurtenissen kunnen een
andere wending nemen en nazi's waren in meerdere opzichten onberekenbaar. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">In verband hiermee is het zinvol iets
te zeggen over de situatie in Duitsland. Historici als Peter Longerich en
Bernward Dörner, die u ook in uw boek noemt, toonden aan dat in Duitsland het
nieuws over de massamoorden op de joden vrijwel onmiddellijk uitlekte. Uit
talloze brieven en dagboeken blijkt dat er onthutsend veel kennis bestond over
het lot van de joden, ook al was het beeld niet compleet. In het algemeen
reageerde men met afschuw op de gebeurtenissen. Anders dan u stellen de auteurs
dat de reden van de passiviteit van de Duitse bevolking om in verzet te komen
niet lag aan het gebrek aan informatie, ook al was die kennis versnipperd, maar
aan het feit dat die niet collectief werd gedeeld. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">In zijn boek Die Deutschen und der
Holocaust. Was niemand wissen wollte, aber jeder wissen konnte (2007) brengt
Dörner naar voren dat ondanks ontbrekende detailkennis de grote meerderheid van
Duitse bevolking er vanaf de zomer van 1943 rekening mee hield dat de joden
onder Duitse heerschappij zouden worden vermoord.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>In zijn onderzoek Davon haben wir nichts
gewusst! Die Deutschen und die Judenvervolgung 1933-1945 (2006)<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>stelt Longerich de vraag of en hoe in een
klimaat van repressie en afgedwongen geheimhouding en medeplichtigheid een
collectieve mening over het lot van de joden mogelijk was. Een ieder moest voor
zich de afweging maken hoe te handelen, terwijl men ook het eigen leven op de
rails moest zien te houden. In de loop der tijd ontstond een algemene “zur
Abwehr verfestigte Haltung”. In die situatie was het allerminst vanzelfsprekend
dat mensen individueel tot burgerlijke ongehoorzaamheid kwamen uit
verontwaardiging over het lot van anderen. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Wat dit betreft is een citaat van
Maxim Leo uit zijn boek Haltet euer Herz bereit uit 2009 veelzeggend. De
schrijver ontleedt het aanpassingsgedrag van zijn vader ten tijde van het
nazi-regime en de DDR. Vervolgens spreekt hij over zijn eigen ervaringen als
DDR-burger met de dictatuur en de schending van mensenrechten en vervolging. “Auch
ich hatte immer das Gefühl, mir eigentlich treu zu sein, und wusste
gleichzeitig, was ich tun musste um keine Probleme zu bekommen. Diese
Kombination aus frechen Gedanken und bravem Handeln, aus kleinen Lügen und der
groβen Wahrheit ist recht schnell zu lernen und nur schwer wieder abzulegen. Es
ist eine Überlebensstrategie, ein Schutzmechanismus für die, die sich nicht
entscheiden können.” <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Dit alles lijkt ook van toepassing op
de Nederlandse situatie, al stond men hier minder onder druk van geheimhouding
en medeplichtigheid en was er een betere voedingsbodem voor een collectieve
houding van verzet tegen het lot van de joden.</span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">Logistiek<o:p></o:p></span></b></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">De anti-joodse maatregelen werden in
ons land in een rap tempo doorgevoerd. In de zomer van 1942 waren de joden
bijeen gedreven en geïsoleerd van de rest van de samenleving, het net was
gesloten. Vanaf 14 juli 1942 begonnen de massale transporten naar Westerbork.
Voor de meeste joden was het toen te laat om daaraan te ontkomen. Zij hadden
niet de mogelijkheden, middelen en contacten om te vluchten of onder te duiken.
Sommigen lukte het via de 'papieren weg' te regelen om onderaan op de
transportlijsten te komen staan en vertrek uit te stellen. Kinderwerkers wisten
nog een duizend baby's en peuters van wie de ouders gedeporteerd zouden worden
weg te smokkelen en onder te brengen bij pleegouders. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Zelfs wanneer omstanders op de hoogte
waren geweest van de Endlösung en bereid waren hun nek uit te steken is het
niet waarschijnlijk dat zij in deze fase nog grote aantallen joden van
deportatie hadden kunnen redden. Vooropgesteld dat ieder leven van onschatbare
waarde was, maar wanneer slechts 100 van de ruim honderdduizend Nederlandse
slachtoffers gered hadden kunnen worden, een duizendste van het totaal,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>wordt het belang van de kennis de Holocaust
in verband met uw stelling wel gerelativeerd. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Wanneer het om een groter aantal zou
gaan, bijvoorbeeld een kwart van de honderdduizend, dan zouden zich problemen
voordoen van logistieke aard. Naast het gewapende verzet zouden zeker vijftigduizend
omstanders in actie hebben moeten komen, boven een even groot aantal helpers
voor de 250.000 joden die al ondergedoken waren. Gangbaar was dat per
onderduiker minstens twee hulpverleners nodig waren voor het verschaffen van
huisvesting, vervoer, valse papieren en voedselbonnen. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Nog afgezien van kwesties als hoe en
wanneer grote aantallen joden vanaf half juli 1942 tot half september 1944 aan
de transporten hadden kunnen ontkomen en hoe groot de kans op ontdekking zou
zijn geweest en welke represailles daarop zouden volgen, was het verzet lange
tijd te zwak<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>voor de organisatie van
dergelijke operaties. Pas na de stakingen in het voorjaar van 1943 kwam het
verzet goed op gang, maar de aandacht was toen vooral gericht op de onderduik
van Nederlandse mannen voor de<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>Arbeitseinsatz. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">Hulpverlening<o:p></o:p></span></b></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">De Duitse quakers Manfred Pollatz en
Lili Pollatz-Engelsmann waren zich al vroeg bewust van het gevaar van de
nazi-denkbeelden. De alom zicht- hoor- en voelbare uitsluiting en toenemende
vervolging van joden waren voor hen alle reden om in actie te komen en het
ontbrak hen niet aan empathie, moed en inzet om slachtoffers van het regime bij
te staan. Vanaf het begin van de jaren dertig boden zij humanitaire hulp aan
politieke gevangenen, onder wie veel joden. In augustus 1933 werd Pollatz
vanwege zijn kritische houding tegenover het nazibewind zelf gearresteerd.
Tijdens een korte gevangenschap besloot hij Duitsland te verlaten en begin 1934
vestigde hij zich met zijn gezin in Haarlem. Quakerposten in Berlijn, Parijs en
Wenen kregen het dringende verzoek van joden om hulp bij emigratie en voor
opvang van hun kinderen en in Nederland was grote vraag naar hulp voor opvang.
Het echtpaar Pollatz zette een school en kindertehuis op voor Duitse en
Oostenrijkse vluchtelingenkinderen van wie de meesten een joodse achtergrond
hadden. Meer dan dertig kinderen vonden bij de familie een tehuis. Sinds de
zomer van 1942 namen zij nog zeven Nederlandse joodse baby's en peuters op van
wie de ouders werden gedeporteerd, maar door verraad kwam Pollatz begin
augustus 1942 in Vught en vervolgens in Dachau terecht.</span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">In Nederland zorgden meerdere
organisaties voor de opvang van vluchtelingen, waaronder het in 1933 opgerichte
Comité voor Joodsche Vluchtelingen. Geertruida Wijsmuller organiseerde eind
jaren dertig kindertransporten waarmee ruim<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>tienduizend joodse kinderen Duitsland en Oostenrijk verlieten. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Max en Else Kohn uit Berlijn stuurden
hun dochter Margot op 4 januari 1939 naar Nederland, kort voor Hitler zijn
onheilspellende woorden uitsprak over de vernietiging van het joodse ras. Op 14
mei 1940 kwam zij bij de familie Pollatz na een verblijf in drie kindertehuizen
en bij een joods pleeggezin dat plotseling naar Engeland was vertrokken. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">In september 1940 werd het voor joodse
vluchtelingen verboden om in de kuststreek te verblijven. Een aantal
opvanghuizen voor vluchtelingenkinderen werd gesloten. Het Comité stond onder
druk om de kinderen onder te brengen bij pleeggezinnen, bij familie, in
reguliere joodse weeshuizen of mee te werken aan de gezinshereniging. Vrijwel
alle vluchtelingenkinderen stonden geregistreerd en waren dus te<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">achterhalen. Onderduik werd bestraft
en daarmee kwamen de medewerkers van het Comité en hun werk voor vluchtelingen
in gevaar. Met de terugkeer van Margot kon haar dossier worden afgesloten en
wie gunde haar niet een weerzien met haar ouders na meer dan twee jaar? Mevrouw
Wijsmuller legde zich na de bezetting voornamelijk toe op de hereniging van
gevluchte ouders met hun kinderen. In het geval van Margot was zij zelfs bereid
om haar terug te brengen naar Duitsland.</span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">Vertrek<o:p></o:p></span></b></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Eind juni 1940 schreef Margots moeder
aan de familie Pollatz dat ze was geopereerd aan kanker. ‘‘Dazu all das
psychische Leid und die Sehnsucht nach dem Kind. Wusste ich nur wie ich es
anstellen soll, Margot zurückzubekommen! Mein Leben ist doch bald zu Ende, ich
habe nicht mehr so lange Zeit, auf mein Kind zu warten. Kein Aussicht auf
Auswanderung, obwohl wir das Visum für Chile […] haben.” […]. “Es ist uns ja
schon egal, was aus uns wird, aber wir möchten doch nicht<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>für Lebenszeit auf unsere kleine […]
verzichten.” Omdat Nederland nu ook bezet was verzocht zij om Margot naar huis
te laten terugkeren.<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Margot verbleef met medeweten van de
autoriteiten nog geruime tijd bij de familie Pollatz. Manfred kon aantonen dat
de mogelijkheden voor haar vertrek naar Duitsland werden onderzocht en in
oktober 1940 werd haar paspoort verlengd. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Peter Barns, een voormalige
vluchteling en huisgenoot, vertelde in november 1999 in een interview dat vader
Kohn een oproep had ontvangen om zich met zijn gezin te melden voor
tewerkstelling in ‘het Oosten’. Op 26 februari 1941 informeerde het Comité
Manfred Pollatz dat Margot op 1 maart naar Berlijn zou vertrekken onder
begeleiding van mevrouw Wijsmuller. Pollatz werd verzocht ervoor te zorgen dat
zij tijdig aanwezig was op het kantoor in Amsterdam. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Barns verklaarde dat Pollatz in de
nacht voor het vertrek urenlang geëmotioneerd op Margot inpraatte om haar over
te halen te blijven. Zij kon via zijn connecties onderduiken. Klaarblijkelijk
beoordeelde hij 'het Oosten’ als gevaarlijker dan onderduik. Margot zei te
weten dat haar leven op het spel stond, toch wilde ze naar haar familie
terugkeren, zij had hen al zo lang gemist. Pollatz zwichtte voor haar vastberadenheid.
Hij had het meisje ook moeilijk kunnen dwingen te blijven, bijvoorbeeld door
haar op te sluiten. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Op 26 februari 1941 informeerde het
Comité Manfred Pollatz dat Margot op 1 maart naar Berlijn zou vertrekken onder
begeleiding van mevrouw Wijsmuller. Op 27 november ging de familie met duizend
andere joden in Berlijn op transport. De bedoeling was dat de inzittenden in
het getto van Riga zouden worden ondergebracht, maar vlak voor aankomst bleek
dat daar geen plaats meer was. Op 30 november werd iedereen in Rumbula
doodgeschoten. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">Dwangarbeid<o:p></o:p></span></b></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Hoewel u twijfelt aan het
waarheidsgehalte van de oproep voor dwangarbeid voor vader Kohn, is er reden om
aan te nemen dat hij die inderdaad in februari 1941 ontving. De deportatie naar
'het Oosten' liet toen nog op zich wachten. In april 1938 ontwikkelde Goebbels
zijn ideeën over de verdrijving van alle joden uit Duitsland. Aan het<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>einde van die maand stemde Hitler daarmee in.
Vanaf mei ging daarbij de aandacht vooral uit naar Berlijn, getuige Goebbels’
dagboekaantekeningen over het 'Berliner Anti-Judenprogramm'. “Die Juden müssen
heraus aus Berlin!", sprak hij op 10 juni ten overstaan van meer dan
driehonderd hoge ambtenaren bij de Berlijnse overheid. Kort daarop kwam het in
de hele stad tot antisemitische uitingen. Eind oktober werden plotseling 17.000
Poolse joden met geweld uit Duitsland gezet, waaronder vele uit Berlijn. In
Polen kwamen ze onder meer terecht in de toenmalige grensstad Konitz, de
geboorteplaats van Margots moeder. Zij heeft ongetwijfeld van deze
‘Polenaktion’ geweten.</span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">De terreur culmineerde in de
Kristallnacht. Voor Berlijnse joden werd het arbeidsbureau verboden terrein.
Voor hen werd de Zentrale Dienststelle für Juden opgericht. Eind 1938 bevonden
Berlijnse joden zich in een volledig geïsoleerde situatie. Veel ouders lieten
hun kinderen emigreren, zo ook de Kohns. Van de 2000 Berlijnse joden die tussen
1933 en 1945 zelfmoord pleegden deed tien procent dat in 1938 en 1939. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Na 1 januari 1939 mochten joden niet
meer vrij werken, geen gebruik meer maken van het openbaar vervoer, zij moesten
bezittingen inleveren en velen werden gedwongen hun woningen verlaten. Vanaf
1940 werden alle joodse mannen van 18 tot 55 jaar en alle vrouwen tot 50 jaar
met hulp van de joodse gemeente geregistreerd en gedwongen zware dwangarbeid te
verrichten bij bedrijven in de stad, vooral in de wapenindustrie. Ook de ouders
van Margot en haar oudere zusje moesten zich melden. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">Transporten<o:p></o:p></span></b></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Op 19 Juli 1940 informeerde Goebbels
Hitler dat alle Berlijnse joden binnen acht weken naar het oosten zouden worden
gedeporteerd, de 'ontjoding' van oostelijke gebieden had nog voorrang. Begin
1941 werd de leeftijdsgrens voor dwangarbeid verlaagd van 16 tot 14 jaar.
Margot zou die leeftijd in november bereiken. De druk op registratie van
arbeidsongeschikten werd verhoogd. In maart 1941 ontstond het plan om Berlijnse
joden die geen dwangarbeid konden verrichten te deporteren. Margots moeder was
ernstig ziek. Waarschijnlijk voorzag Kohn de consequenties voor zijn gezin en wilde
hij dat zijn dochter tijdig terug kwam. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">In datzelfde jaar kwamen de
transporten met joden uit het Duitse rijk op gang. Op 12 februari 1940 gingen
ruim duizend joden van Stettin naar het Poolse district Lublin en 22 oktober
6500 joden uit Baden, Pfalz en Saarland naar kamp Gurs in Frankrijk. Daarna
stopten de transporten uit Duitsland. De uitbreiding van getto’s in Oost-Europa
met behulp van joodse dwangarbeid had voorrang. Veel ‘Ostjuden’ waren daarin al
ondergebracht en het werd tijd om ruimte te creëren voor de komst van Duitse
joden. In de zomer van 1941 woonden in Berlijn nog slechts 70.000 van de
160.000 joden die ingeschreven stonden bij de joodse gemeente. In deze periode
steeg opnieuw het aantal zelfmoorden.<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Het is denkbaar dat de Kohns en vele
andere Berlijners door de transportpauze later dan gepland naar 'het Oosten'
gingen. Het is bekend dat in deze periode organisatorisch veel mis ging. Pas op
18 oktober 1941 vertrok uit Berlijn het eerste transport met rond duizend
voornamelijk Duitse joden. Niet lang daarna vertrok de familie Kohn met een
even groot transport. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Wij vroegen ons af wat de familie
Pollatz, het Comité, mevrouw Wijsmuller bewoog om Margot terug te sturen naar het
hol van de leeuw, terwijl zij juist alles deden om kinderen daaruit te redden.
Op grond van hun ervaring met de situatie in Duitsland wisten zij dat haar
groot gevaar wachtte wanneer zij in handen van de nazi's zou vallen. Uw
antwoord zou ook voor hen kunnen gelden: “Als vader Kohn had geweten dat hij en
zijn gezin in het Oosten zou worden doodgeschoten, had hij zijn Margot
natuurlijk niet laten terugkeren”.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><br />
U neemt als vanzelfsprekend aan dat vader Kohn tot een ander besluit zou zijn
gekomen wanneer hij het lot van zijn gezin had kunnen voorzien. Daarmee
hanteert u de goocheldoos van de alternatieve geschiedschrijving. Gespeculeerd
wordt over een mogelijk ander verloop van de geschiedenis door historische
feiten te wijzigen. Het probleem daarbij is te bepalen op welk moment en binnen
welke termijn gebeurtenissen nog een andere loop hadden kunnen nemen. In dit
geval is het de vraag wanneer vader Kohn had kunnen weten dat hij Margot niet
naar huis moest laten terugkeren. Toen de trein uit Berlijn vertrok wisten
zelfs de nazi-kopstukken niet dat de inzittenden in Rumbula gefusilleerd zouden
worden. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">Gezinshereniging<o:p></o:p></span></b></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Uw benadering blokkeert de
mogelijkheid te begrijpen wat ieders overwegingen waren die leidden tot
medewerking aan Margots terugkeer naar Duitsland. Wij proberen hier een
antwoord te geven. De terugkeer van Margot was voor allen uiteindelijk de enige
optie in een uitzichtloze en wanhopige situatie. Het lichtpunt was de
mogelijkheid voor het gezin Kohn om zo lang mogelijk bij elkaar te zijn,
ongeacht de consequenties. Er was geen kans op emigratie, vluchten kon niet
meer, er was geen toekomst. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>De
veiligheid van Margot was in Nederland niet meer gegarandeerd en al helemaal
niet wanneer slechts gedeeltelijk gehoor zou worden gegeven aan de oproep tot
dwangarbeid. De moeder voorzag dat zij niet meer lang te leven had en gezien
haar woorden dacht zij daarbij waarschijnlijk niet alleen aan haar ziekte. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Het verlangen van alle gezinsleden
naar hereniging overheerste het besef dat het vertrek naar 'het Oosten'<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>een noodlottig einde kon betekenen.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Al waren zij op de hoogte geweest van de plannen
voor de Endlösung dan zou dat niets veranderd hebben aan hun omstandigheden en
daarmee aan hun besluit. “Het kan ons niet meer schelen wat er met ons
gebeurt”, schreef Else Kohn.<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">In de keuze om samen ten onder te gaan
verschilden zij niet van zovele joden. “Als we gaan, gaan we allemaal” was niet
zelden de reactie van joodse ouders wanneer bijvoorbeeld Walter Süsskind hen
ervan probeerde te overtuigen dat het leven van hun kinderen kon worden gered.
Misschien is deze conclusie moeilijk te accepteren, maar de interpretatie dat
Max Kohn, de Pollatzen, het Comité en mevrouw Wijsmuller allen uit
onwetendheid<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>tot de beslissing kwamen om
Margot naar huis te laten gaan neemt hen, hun beoordeling van de
omstandigheden, hun gevoelens en de keuze die zij uiteindelijk maakten weinig
serieus. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Tenslotte willen wij het
maatschappelijke belang benadrukken van onderzoek naar de Holocaust en van de
processen die leiden tot de desintegratie van een samenleving in de richting
van een genocide. Een vroegtijdige herkenning van die tendensen geeft burgers
de mogelijkheid in actie te komen om verschrikkingen als die van de Holocaust
te voorkomen. Een belangrijke voorwaarde is dat zij de gevaren kennen van de
discriminatie en uitsluiting van minderheden, propaganda en massamanipulatie
doorzien, geweld afwijzen, doordrongen zijn van het belang van een
pluralistische en democratische samenleving en bereid zijn zich in te zetten
voor hun medemensen. Daarin ligt ook een belangrijke taak voor het onderwijs
over de Holocaust. Wat ons betreft is dit een actueler onderwerp dan de
academische discussie of misschien meer mensen indertijd in actie zouden zijn
gekomen op een moment dat het voor de meeste joden te laat was. </span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Met vriendelijke groet,</span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">Isobel Wijnberg en Anja Hollaender </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span face=""Arial","sans-serif"">(auteurs van het boek Er wacht nog een
kind... De quakers Lili en Manfred Pollatz, hun school en kindertehuis in
Haarlem 1934-1945. Uitgeverij AMB, Diemen 2014 (</span></span><a href="http://www.amb-press.nl/.../Wijnberg-Hollaender-"><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"><span color="windowtext" face=""Arial","sans-serif"">www.amb-press.nl/.../Wijnberg-Hollaender-</span></span><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"></span></a><span style="mso-bookmark: __DdeLink__271_1151453940;"></span><span face=""Arial","sans-serif"">–-Er-wacht-nog-een-kind-…..).<o:p></o:p></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span></div>
</o:p><div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
</div>
</span><div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
</div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-88326610157551481152015-02-15T12:15:00.000+01:002015-06-15T08:49:56.014+02:00<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">‘Historici hebben zitten slapen, maar
ik niet’. </span></b><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Wout Ultee in <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Sociologie Magazine</i></span></b><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Wout Ultee, emeritus
hoogleraar sociologie, kijkt in <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Sociologie
Magazine</i> van december terug op zijn loopbaan, en komt daarbij ook te
spreken over mijn boek. </span><br />
<a name='more'></a>Dat interesseert hem, omdat hij in de jaren 2005-2009
studenten een groot aantal bejaarden heeft laten ondervragen over de
bezettingsjaren. Een van de vele vragen op zijn lijst luidde als volgt: <span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Na
de oorlog werd door foto’s in kranten, boeken en tijdschriften algemeen bekend
dat Joden in Polen in gaskamers werden vermoord. Sommige inwoners van Nederland
wisten dat uit andere bronnen echter al voor de bevrijding. Wanneer hoorde U
voor het eerst over gaskamers? Hoe? Wat kunt U hier meer over
zeggen? </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"> <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Uit de
antwoorden leidt Ultee af dat zo’n 30% van de Nederlanders al tijdens de oorlog
wist van de Holocaust. In Duitsland hebben Johnson en Reuband vergelijkbaar
onderzoek gedaan, met vergelijkbare uitkomsten. Die zijn in de internationale
historiografie zwaar bekritiseerd, en ik legde in mijn boek (103-104) uit
waarom me dat terecht lijkt: </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Het
is onwaarschijnlijk dat wat men toen wist betrouwbaar in het geheugen is
opgeslagen. Allereerst omdat het diffuus is: een appreciatie, een gevoel, een
vermoeden van lang geleden. Daarbij komt de verstorende invloed van later
verkregen kennis. Iedereen die na de oorlog zijn herinneringen noteerde of
vertelde, wist inmiddels wat er met de Joden was gebeurd. Die kennis van nu
interfereert met de herinnering aan de kennis van toen; wat men toen beschouwde
als een wild gerucht kan in de herinnering een schokkende onthulling zijn
geworden, omdat men inmiddels weet dat het gerucht klopte. Die verwarring wordt
zowel in Ultee</span><!--[if supportFields]><span style='font-family:"Arial","sans-serif"'><span
style='mso-element:field-begin'></span> XE "Ultee, Wout" </span><![endif]--><!--[if supportFields]><span
style='font-family:"Arial","sans-serif"'><span style='mso-element:field-end'></span></span><![endif]--><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">s onderzoek als in dat van Johnson</span><!--[if supportFields]><span
style='font-family:"Arial","sans-serif"'><span style='mso-element:field-begin'></span>
XE "Johnson, Eric" </span><![endif]--><!--[if supportFields]><span
style='font-family:"Arial","sans-serif"'><span style='mso-element:field-end'></span></span><![endif]--><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>en Reuband</span><!--[if supportFields]><span
style='font-family:"Arial","sans-serif"'><span style='mso-element:field-begin'></span>
XE "Reuband, Karl-Heinz" </span><![endif]--><!--[if supportFields]><span
style='font-family:"Arial","sans-serif"'><span style='mso-element:field-end'></span></span><![endif]--><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>versterkt doordat zij de termen ‘weten’ en
‘horen’ van de Holocaust door elkaar gebruiken.</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Dat is nogal
voor de hand liggende kritiek, en je zou verwachten dat Ultee, die een
gerespecteerd wetenschapper is, daar in een reactie op in zou gaan. Maar
wonderlijk genoeg doet hij dat niet. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">De eerste
keer dat Ultee zich in het debat mengde, was in mei 2013, toen hij naar
aanleiding van een stuk van Ies Vuijsje aan de <i style="mso-bidi-font-style: normal;">NRC</i> <a href="https://docs.google.com/file/d/0B5hq6qmJ3db3VEhqV21ITzR3eTA/edit">schreef</a> dat Vuijsjes uitkomsten interessanter waren dan de
mijne, omdat Vuijsje berekende hoeveel mensen wisten van de Holocaust, en diens
cijfers aardig klopten met de zijne. Daaraan vooraf ging deze opmerkelijke zin, die verwijst naar mijn repliek op Vuijsje, die ik drie denkfouten voor de voeten wierp: ‘De
lezer verneemt dat Vuijsje drie denkfouten begaat, alsof Van der Booms
dagboekanalyses daardoor sterker worden.’ Blijkbaar is er iets mis met mijn
dagboekanalyses, maar acht Ultee het niet nodig dat uit te leggen – laat staan te
onderbouwen. Over mijn wel onderbouwde kritiek op zijn methode zei hij bij die
gelegenheid geen woord. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Nu is zo’n
ingezonden brief ook maar kort, maar het interview in <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Sociologie Magazine</i> is ruim bemeten, dus daar had hij zijn
standpunt nader kunnen uitleggen. Gevraagd naar het belang van de kwantitatieve
methode zegt hij dat historici daar weinig kaas van gegeten hebben: </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Hetzelfde
geldt voor de discussie rond het boek van Bart van den Boom, <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Wij weten niets van hun lot</i>, over wat
mensen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog wisten over de vernietigingskampen.
Dat wordt oeverloos bediscussieerd, maar het is gewoon een kwantitatieve vraag:
hoeveel wisten mensen? Historici hebben zitten slapen, maar ik niet. Ik heb met
studenten mensen geïnterviewd die voor 1930 geboren zijn over wanneer ze over de
gaskamers hoorden. Dan zegt Van den Boom: daar geef ik geen cent voor.</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">En dat is het
dan. Het is vast naïef, maar ik begrijp niet dat een wetenschapper zo weinig
belangstelling heeft voor argumenten.<o:p></o:p></span></div>
</div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-25180261943876916482015-02-07T22:33:00.003+01:002015-02-24T15:39:49.634+01:00<span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="font-family: Times New Roman;">
</span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">'Een naïeve, principieel
naar binnengekeerde geschiedsbeoefening'. </span></b>
</span></span><br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Rineke van Daalen op
haar blog.</span></b><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span></span><br />
<span style="font-family: Arial;"></span> </div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Aangezien
ik mij dit academisch jaar aan geheel niet-academische zaken wijd - ik ben
tijdelijk mijn eigen aannemer - heb ik dit blog wat laten versloffen. De
komende weken een update van de reacties van de afgelopen maanden, en, bij
wijze van afsluiting, een terugblik op de hele discussie.</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span></span><span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Allereerst
een vrij recente reactie. Rineke van Daalen, een sociologe voorheen verbonden
aan de Universiteit van Amsterdam, schrijft op haar <a href="http://rinekevandaalen.nl/en-nog-veel-meer/een-late-kritiek/">blog</a> een 'late kritiek'. </span></span></span><br />
<a name='more'></a><span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Die komt er op neer dat ik mijn vraag en
bronnenmateriaal geen recht doe door geen gebruik te maken van inzichten uit de
sociale wetenschappen. Er was een tijd - haar studietijd, de jaren zeventig -
schrijft ze, dat de geschiedenis en de sociale wetenschappen naar elkaar toe
leken te groeien, en mijn boek toont aan hoe jammer het is dat die trend niet
heeft doorgezet.</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"> <o:p></o:p></span></span></span></div>
<span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
</span></span><br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Daar
zijn echter goede redenen voor. Ten eerste heeft de sociologie, psychologie of
antropologie naar mijn indruk weinig harde, gevalideerde kennis opgeleverd.
Over menig verschijnsel bestaan geheel verschillende theorieën. Theorie, prima,
maar welke theorie?</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"> <o:p></o:p></span></span></span></div>
<span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
</span></span><div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Van
Daalen geeft het antwoord: 'Verdringing, afweer, schaamte, cognitieve
dissonantie, selectieve perceptie – zulke sociaal-psychologische begrippen zijn
onmisbaar in een analyse van deze oorlogsdagboeken'. Allemaal concepten
dus die er van uit gaan dat mensen zich afsluiten voor onaangename of bedreigende
informatie. Als dat een wetmatigheid zou zijn, zou ik daar natuurlijk rekening
mee moeten houden. </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"> <o:p></o:p></span></span></span></div>
<span style="font-family: "Verdana","sans-serif"; line-height: 115%; mso-ansi-language: NL; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Maar
het is geen wetmatigheid. Ongetwijfeld zijn er mensen die, om maar een voorbeeld te noemen, een terminale
diagnose verdringen en doen alsof er niets aan de hand is. Maar de meeste
mensen doen dat niet. Sommige kampoverlevenden verdrongen hun verleden.
Anderen hadden dat graag gedaan, maar konden het niet. Weer anderen praatten de
rest van hun leven nergens anders meer over. Sommige deskundigen, zoals Willem
Wagenaar, menen zelfs dat verdringing helemaal niet bestaat. </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"> <o:p></o:p></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Van
Daalen zegt afkeurend dat ik 'afstand van de psychologie' neem door
verdringing een ‘glibberig en omstreden begrip’ te noemen, maar volgens mij
vinden vele psychologen dat ook. En dat maakt het toepassen van zo'n begrip
riskant. Van Daalen denkt dat je ermee 'de diepte' in gaat. Zou kunnen. Maar
het kan je ook op een dwaalspoor brengen.</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"> <o:p></o:p></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Een
tweede reden dat vele historici, onder wie ik, huiverig staan
tegenover toepassing van sociaalwetenschappelijke theorie, is dat deze
vaak data vereist van een systematiek en nauwkeurigheid die met
vragenlijsten en experimenten misschien te verkrijgen zijn, maar met historisch
bronnenonderzoek niet. Ook dat probleem illustreert Van Daalen in haar
stuk. Ze oppert allerlei vragen die ik had moeten stellen en beantwoorden:
</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Hoe reageerden verschillende
categorieën mensen op de Bezetting en de Jodenvervolging? Hoe gedroegen ze
zich? Hoe keken ze naar hun eigen gedrag, wat dachten ze daarover, wat voelden
ze daarbij? Hoe verdedigden ze hun gedrag voor zichzelf en voor anderen? Welke
dilemma’s deden zich daarbij voor? Ik ben benieuwd naar de antwoorden, maar in
dit boek zijn die niet te vinden.<o:p></o:p></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Ik
ben ook benieuwd naar de antwoorden, maar ik zou niet weten waar ik ze moest vinden. Hoe denkt Van Daalen er achter
te komen hoe mensen die reeds lang dood zijn hun eigen gedrag rechtvaardigden, en dat dan ook nog
uitgesplitst naar 'categorie'? Zelfs biografen die zich jaren, zo niet decennia
in een enkel persoon verdiepen kunnen dergelijk vragen vaak niet beantwoorden. </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Wat
Van Daalen wil, lijkt me, is speculatie over schuldgevoel en verdringing.
Prima, maar presenteer dat niet als een 'open' houding, laat staan als de enige waarlijk
wetenschappelijke aanpak.<o:p></o:p></span></div>
<span style="font-family: Times New Roman;">
</span><br />
<span style="font-family: Times New Roman;"><br />
<br />
<br />
</span> </span> </span><br />Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-73767278218643676972014-07-03T10:26:00.001+02:002022-04-10T15:53:49.745+02:00<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span face=""Arial","sans-serif"">‘Emotie sterker dan “weten”.’ Isobel
Wijnberg en Anja Hollaender in <i style="mso-bidi-font-style: normal;">NRC/Handelsblad</i>
</span></b><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">In de krant
van 24 juni stond een ingezonden <a href="https://drive.google.com/file/d/0B5hq6qmJ3db3WXNxR3RzRkVaY28/view?usp=sharing&resourcekey=0-8JDsnmui5RePRhln4OJ14w" target="_blank">brief </a>naar aanleiding van De Swaans stuk. De auteurs
van een boek over een Haarlems kindertehuis voor Duitse-Joodse
vluchtelingetjes schrijven dat een van die kinderen, de dertienjarige Margot
Kohn, in maart 1941 terugging naar Duitsland, op verzoek van haar vader die
een oproep voor tewerkstelling in het Oosten had gekregen.* Later dat jaar werd ze
met haar familie vermoord in Oost-Europa. </span><br />
<a name='more'></a><br />
Hoe kan het, vragen de auteurs
zich af, dat het verlangen naar familiehereniging voor alle betrokkenen de
doorslag gaf, terwijl duidelijk was ‘dat haar daar niets goeds te wachten stond’,
men ‘vermoedde wat dit betekende’, ‘in de wetenschap van de toenemende
Jodenvervolging in Duitsland’ en in ‘het besef van hun mogelijke vernietiging’?
Het antwoord: ‘”Het weten” is wellicht minder vaak leidraad voor handelen dan
emotie.’<o:p></o:p><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Volgens mij
maken de auteurs een in deze discussie vrij gebruikelijke denkfout: zij maken
geen onderscheid tussen het vermoeden van iets ergs en kennis van de
Holocaust. Als vader Kohn had geweten dat hij en zijn gezin in het Oosten
zou worden doodgeschoten, had hij zijn Margot natuurlijk niet laten terugkeren.
Maar dat kon hij op dat moment niet weten.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Sterker nog; daartoe
was nog helemaal niet besloten. Tot de zomer van 1941 was het – nog altijd vage
– plan dat de Joden zouden moeten emigreren naar een of ander onherbergzaam
oord. Dat is naar alle waarschijnlijkheid wat vader Kohn zich ook voorstelde.
En vanuit die voorstelling is zijn wens om het gezin bijeen te houden niet zo
vreemd. </span><br />
<span face=""Arial","sans-serif""></span><br />
<span face=""Arial","sans-serif"" style="font-size: x-small;">* Dat tijdstip is overigens onwaarschijnlijk: de eerste reguliere deportaties uit Duitsland vonden plaats in oktober 1941.</span></div>
</div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-92185079035797278122014-07-03T09:55:00.002+02:002014-07-09T13:56:45.956+02:00<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">‘Ik ben te oud om in een verdere
discussie van “welles of nietes” meegesleurd te worden.’ Getuigen in de krant
en per post</span></b><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">In <i style="mso-bidi-font-style: normal;">NRC/Handelsblad</i> van 26 juni spreken twee
getuigen zich uit over wat men wel of niet wist. Alexander Jansen, die de
oorlog als jongen meemaakte, meent dat mijn interpretatie klopt: </span><br />
<a name='more'></a><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.45pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Mijn
moeder was altijd aangedaan als zij, jaren nadien, vertelde van de venter met
zure augurken. Hij kwam speciaal langs met de melding: ‘Mevrouw Jansen, ik kom
afscheid van u nemen. Morgen vertrekken wij naar Westerbork.’ Mijn ouders
beseften dat hun een zware tijd wachtte, maar verder niet. ‘Als het voorbij is,
word ik weer vaste klant van u.’ </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Elders in de
krant een verhaal uit de eerste hand. Jules Schelvis, een van de zeer weinigen
die Sobibor overleefde, wordt geïnterviewd en zegt: </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.45pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">…we
wisten niet dat vergassing de bestemming was. Ons brein is er niet op ingesteld
zoiets te <i style="mso-bidi-font-style: normal;">kunnen</i> vermoeden. Ook de
mensen in Amsterdam die mijn spullen allemaal voor me hebben bewaard, zeiden in
1945: we hadden geen idee. Anders hadden we jullie vanzelfsprekend laten
onderduiken.</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Overigens
heeft hij dit al vele malen verteld, met als tamelijk overtuigend bewijs dat
hij zijn gitaar meenam naar Sobibor – kon je ’s avonds nog eens een liedje
zingen. En Schelvis denkt dus, net als ik, dat meer kennis sommige omstanders –
zoals zijn vrienden – had aangezet tot ander gedrag.</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Enkele dagen eerder
kreeg ik een brief van een 96-jarige mevrouw. ‘Ik ben te oud om in een verdere
discussie van “welles of nietes” meegesleurd te worden’, schreef ze - ze wil
daarom ook niet dat ik haar naam noem - maar ze wilde mij toch haar mening
geven: ‘Met het verzetswerk dat in onze familie werd gedaan meen ik hiertoe het
recht te hebben.’ Dat verzetswerk is overigens goed gedocumenteerd. </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Ze schrijft
onder andere het volgende:</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.45pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Nu
ik j.l. zaterdag in de NRC uw ingezonden brief ‘Holocaust’ las, met uw
argumentatie waarom men (waaronder ik) dit niet wist, neem ik de pen op om u te
zeggen dat ik het geheel eens ben met uw gevolgtrekkingen. Ook bij navraag in
mijn omgeving bij de enkelen die dat nog kunnen vertellen, kwam dit naar voren.
Wij konden ons dat ook in die tijd niet voorstellen.</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">En:</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";"></span> </div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.45pt; text-indent: -35.45pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>Ik
heb mij geërgerd aan het feit dat de heren Vuijsje en De Swaan denken te kunnen
<u>weten</u> wat <u>ik</u> wist en dat <u>ik</u> <u>dacht</u> in de oorlog en
wat <u>ik</u> toen verdrong!!</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Het is een
van de fascinerende aspecten van deze hele discussie dat juist mensen die de
oorlog bewust hebben meegemaakt het vrijwel vanzelfsprekend vinden dat men toen
niet wist van de Holocaust. In oorlogsmemoires van zowel Joden als niet-Joden wordt
die onwetendheid ook steeds opnieuw genoemd. Toen Loe de Jong in 1967 in zijn oratie
stelde dat men destijds geen idee had van Auschwitz en Sobibor – en dat het
gedrag van de tijdgenoten onbegrijpelijk is als men die onwetendheid niet
meeweegt - was dat een geheel oncontroversiële uitspraak.</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Vuijsje (en
misschien ook wel De Swaan) zegt dat dat komt omdat men toen collectief in de
ontkenning zat. Misschien. Maar het zou natuurlijk ook kunnen dat de
oorlogsgeneratie uit eigen ervaring snapte wat voor latere generaties,
opgegroeid in de schaduw van Auschwitz, nog maar slecht te begrijpen is: dat
het ooit onvoorstelbaar was dat zoiets als Auschwitz kon bestaan.<o:p></o:p></span></div>
</div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-81357902959898238052014-06-26T10:26:00.003+02:002022-04-10T15:55:56.576+02:00<strong><span face=""Arial","sans-serif"">‘Omdat het ondenkbare
werkelijkheid is geworden’. </span><span face=""Arial","sans-serif""></span></strong><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<strong><span face=""Arial","sans-serif"">H.W. von der
Dunk in <i style="mso-bidi-font-style: normal;">NRC/Handelsblad</i><o:p></o:p></span></strong></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Emeritus hoogleraar
geschiedenis H.W. von der Dunk schrijft in de krant van afgelopen maandag een <a href="https://drive.google.com/file/d/0B5hq6qmJ3db3ck54YWhOY1A5Ymc/view?usp=sharing&resourcekey=0-bOkeOQfHGo7R8u_prOKK4w" target="_blank">stuk</a> naar aanleiding van De Swaans artikel in <i style="mso-bidi-font-style: normal;">NRC/Handelsblad</i>
van 14 juni. Hij maakt drie – heel verschillende – punten.</span><br />
<a name='more'></a><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Het eerste is
dat wij als kinderen van de emancipatie en de democratisering geneigd zijn de omstander
meer verantwoordelijkheid in de schoenen te schuiven dan hij als tamelijk
machteloos onderdaan had - en heeft. ‘Was de gewone Nederlander verantwoordelijk voor Rawagede
of Srebrenica?’ Ik zou zeggen: nee, natuurlijk niet, maar tegen die misdaden
kon hij ook niets ondernemen. Tegen de deportatie van Joden wel; hij kon immers Joden verbergen. Dus is het niet zo vreemd dat wij de omstander voor die misdaad medeverantwoordelijk
stellen.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Von der Dunks
tweede punt is ‘dat ons weten een hiërarchie kent’; dat het wordt bepaald ‘door
concentrische cirkels van belangen’. Wij zijn gewoon meer geïnteresseerd in
onze naasten dan in vreemden. Ook dat is vanzelfsprekend waar. Als de
feiten over het lot van de Joden helder waren geweest, had niet iedereen die
feiten tot zich laten doordringen. Maar daarmee is de vraag of die feiten
helder waren – zoals De Swaan min of meer stelt - nog niet beantwoord.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Von der Dunk
suggereert – zijn derde punt – van niet:</span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.45pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Zelfs
Joden trapten nog in de val dat het einddoel getto’s in het oosten waren. Omdat
het ondenkbare werkelijkheid was geworden is het na 1945 niet langer ondenkbaar
en heeft daarmee optiek en maatstaven van het nageslacht wezenlijk veranderd.
Daardoor worden vragen gesteld die niet vrij zijn van anachronisme – zoals dat
iedereen Auschwitz toch had kunnen voorzien.</span><span face=""Arial","sans-serif""><o:p> </o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span face=""Arial","sans-serif"">Dit is
volgens mij een cruciaal inzicht (waar Von der Dunk dan ook beter zijn hele
stuk aan had kunnen wijden). De werkelijkheid van Auschwitz was voor de
tijdgenoot nauwelijks of niet voor te stellen. Om er in te geloven had hij dus
zeer overtuigende informatie nodig. Maar die ontbrak tot 1945 - en werd toen met verbijstering ontvangen. Von der Dunk zegt het niet, maar hij lijkt het met me eens.</span></div>
</div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-17850836231066041642014-06-17T12:24:00.000+02:002014-06-19T08:45:55.157+02:00<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">‘Achter deze
discussie gaat een schuldvraag schuil’. <o:p></o:p></span></b><br />
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;">Abram de Swaan in <i style="mso-bidi-font-style: normal;">NRC/Handelsblad</i><o:p></o:p></b></span><br />
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">In de bijlage <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Opinie
en Debat</i> van NRC/Handelsblad van afgelopen zaterdag mengt socioloog Abram
de Swaan zich in de discussie over mijn boek. Hij denkt, in navolging van Ies Vuijsjes boek <em>Tegen beter weten in</em> uit 2006, <span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;">dat er genoeg informatie over
de Holocaust voorhanden was, maar dat men die verdrong.</span></span><br />
<a name='more'></a><span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"></span></span><br />
<span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Nu kan ik mij best een situatie voorstellen waarin
verdringing een nuttige, misschien zelfs onontkoombare verklaring is. Als de
geallieerde radio of de illegale pers met enige regelmaat had gemeld dat de
gedeporteerde Joden in Polen niet werden tewerkgesteld maar onmiddellijk
vermoord, en er in Nederland mensen waren die dat hoorden en geloofden, dan
dringt zich natuurlijk de vraag op waarom niet iedereen dat deed. En dan is
verdringing een verklaring. Een verklaring die weliswaar berust op een
omstreden theorie – voor zover ik weet achten psychologen het geenszins
onvermijdelijk dat mensen onwelgevallige informatie verdringen – maar waarvoor
in dit hypothetische geval geen alternatief voorhanden lijkt. Als de feiten zo
lagen, kon ik met De Swaan en Vuijsje mee.<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Maar zo liggen de feiten niet. De geallieerde radio en
illegale pers schetsten allerlei sombere en soms tegenstrijdige scenario’s,
maar beschreven nooit in heldere termen de werkelijkheid van moord bij aankomst
– en besteedden met uitzondering van de tweede helft van 1942 maar zelden
aandacht aan het onderwerp. Nu lijken die weinige berichten achteraf wel veelzeggend, omdat ze spraken van 'uitroeiing' en 'vernietiging' van de Joden. Daarbij dacht men echter niet (zoals wij) aan onmiddellijke moord, maar aan de dood op onduidelijke, mogelijkerwijs lange termijn. </span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Pas in
de zomer van 1944 werd de berichtgeving specifieker (hoewel ze zeer sporadisch
bleef), maar toen was het te laat. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Het is dus weinig verrassend dat <i style="mso-bidi-font-style: normal;">geen enkele</i> van de door mij geanalyseerde dagboekschrijvers snapte
dat de Joden in Polen in grote meerderheid onmiddellijk werden gedood. Dagboekschrijvers
waren somber gestemd en gingen er van uit dat de Joden zo slecht behandeld
zouden worden dat velen op den duur zouden sterven, maar hadden geen idee
hoeveel en op welke duur, en achtten het dus mogelijk dat velen zouden
overleven als de oorlog snel zou zijn afgelopen – wat iedereen dacht. Bij
gebrek aan aanknopingspunten was Polen in essentie een zwart gat: angstaanjagend,
maar onbekend. Sommige Joden vulden dat zwarte gat heel somber in, en doken
onder of pleegden zelfmoord, anderen hoopten er het beste van en gingen – ook
als ze wel hadden kunnen onderduiken. </span></span><br />
<span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"></span></span><br />
<span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">In dat proces speelde <em>wishful thinking</em> ongetwijfeld een rol. Maar dat is iets heel anders dan de ontkenning van heldere feiten die Vuijsje poneert, en die De Swaan hier nogmaals verdedigt. Die tamelijk ingewikkelde hypothese is overbodig: m</span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">en wist niet wat er in Auschwitz en Sobibor gebeurde
omdat daarover geen heldere informatie voorhanden was. Ingewikkelder is het
niet.<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Het meningsverschil tussen De Swaan en mij gaat dus niet over de vraag 'wat weten is', zoals hij nogal zwaarwichtig stelt (zonder de vraag overigens de beantwoorden), maar over de veel concreter vraag of men had kunnen weten van de Holocaust. Hij moet aantonen dat er genoeg informatie beschikbaar was. Maar dat doet hij wonderlijk genoeg niet. Sterker nog: hij erkent dat
de nieuwsvoorziening gebrekkig en tegenstrijdig was. Maar vervolgens stapt hij
daar verrassend makkelijk overheen, en zegt </span><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">dat de ‘gevaartekens’ desondanks
helder waren. </span></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><br />
<span style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">Hij noemt er
vijf. </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">1. De Duitsers spraken zelf van
vernietiging. Dat is zo, </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">maar dat betekende voor de tijdgenoten dus iets anders dan voor ons. </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;">2. Men kon zien dat de Joden thuis werden opgehaald
en meegevoerd. Natuurlijk, maar dat bewees toch niet dat ze gedood zouden
worden? 3. Kinderen en bejaarden moesten ook mee, en die zouden toch zeker niet
tewerkgesteld worden. Zeker, maar daaruit volgde niet dat ze vermoord werden -
laat staan dat <i style="mso-bidi-font-style: normal;">iedereen</i> vermoord zou
worden. 4. Het was algemeen bekend dat in 1941 enkele honderden Nederlandse
Joden in strafkamp Mauthausen waren omgekomen. Inderdaad, en met name Joodse
dagboekschrijvers verbonden daaraan de door de Duitsers gewenste conclusie dat
men dus beter kon gehoorzamen, om straf te vermijden. <a href="https://www.blogger.com/null" name="_GoBack"></a>5.
Van de weggevoerden werd zelden nog iets gehoord. Zeker, en verschillende
dagboekschrijvers vroegen zich ook af hoe dat kon. Blijkbaar, concludeerden ze,
mochten de gedeporteerden niet schrijven. </span><br />
<span style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"></span> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"></span></span></span><br />
<span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Het lijkt me</span> heel begrijpelijk dat de tijdgenoten uit deze
aanwijzingen niet de conclusie trokken dat de Joden in Polen onmiddellijk
gedood werden. Dan kan De Swaan wel vinden dat ze die conclusie hadden moeten
trekken, maar dat is een nogal ahistorische en moralistische opstelling. <o:p></o:p></span></span><br />
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Maar De Swaan heeft nog een argument. Loe de Jong zelf, zegt
hij, geeft Vuijsje gelijk. Hij schreef namelijk in zijn memoires dat hij in
Londen deed aan verdringing. Dat is een heel raar argument: het feit dat De
Jong vijftig jaar na de oorlog (en na psychoanalyse) schreef dat hij in Londen deed
aan verdringing bewijst toch niet dat iedereen in Nederland dat ook deed? Overigens
schrijft de Jong helemaal niet dat hij kennis van het lot van de Joden verdrong
– integendeel: toen hij hoorde dat zijn ouders waren gedeporteerd ‘durfde ik
vermoeden’ wat dat betekende – maar dat hij zo gericht was op de oorlog, dat
hij liever niet over ‘de Jodenvervolging’ nadacht. <o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">De Swaans redenering wordt nog rommeliger wanneer hij aan
het einde van zijn stuk plotsklaps zegt dat het er ook eigenlijk niet toe doet
wat men precies wist van de Holocaust, omdat men toch alle reden had ‘om zich de
grootste zorgen te maken over het lot dat de Joden te wachten stond’. Die grote
zorgen bestonden en dat is ook helemaal niet omstreden. Maar ze waren niet
genoeg om te weten of het risico van onderduik opwoog tegen het risico van
deportatie – zoals de dagboeken van Joden zonneklaar aantonen. Tussen ‘grote
zorgen’ en kennis van de Holocaust zit een aanzienlijk gat, en dat gat deed er
toe.<o:p></o:p></span></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Tot slot zegt de Swaan dat het tijd wordt ‘om de
Nederlanders van toen niet meer aan te klagen of vrij te pleiten in het
algemeen, maar te achterhalen hoe zij op zoveel verschillende manieren en met
zoveel tegenstrijdigheid die verschrikkelijke periode hebben meegemaakt’. Dat
ben ik van harte met hem eens, maar ik vind niet dat hij het goede voorbeeld
geeft met een stuk dat zonder deugdelijke argumentatie de ganse Nederlandse
bevolking verdringing in de schoenen schuift. <o:p></o:p></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">We raken hier geloof ik wel het punt dat De Swaan eigenlijk
wil maken: hij ziet mijn boek blijkbaar als een poging om de omstanders ‘vrij
te pleiten in het algemeen’ en wil daartegenover stellen dat gebrek aan kennis
geen excuus is, omdat men reden genoeg had om zich ‘grote zorgen’ te maken. Daar
valt vast over te discussiëren, maar dan had de Swaan dát beter kunnen doen. Nu trekt hij aan een dood paard. Zolang niet bewezen is dat men had kunnen weten van de Holocaust - en dat bewijzen Vuijsje noch de Swaan - is verdringing een halfbakken theorie.<o:p></o:p></span></div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-45478050569381397142014-05-23T00:13:00.001+02:002014-05-23T20:49:12.026+02:00<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Een ‘curieuze moraal’. Joris Verheyen
op zijn blog<o:p></o:p></span></b><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Historicus Joris
Verheyen schreef begin april op zijn <a href="http://www.jorisverheijen.nl/?p=127">blog</a> over mijn boek, dat hem achterlaat met
‘een dubbel gevoel’, om niet te zeggen ‘grote twijfels… over de getrokken
conclusies, de gevolgde methode en het bronnengebruik’. In helder proza
zet hij uiteen dat ik een oude mythe vervang door een nieuwe, ‘die al even
moralistisch is’. Hoe komt hij daarbij?</span><br />
<a name='more'></a><o:p></o:p><br />
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Zijn eerste
bezwaar geldt de volgende passage uit het boek, die gaat over de mentale kloof tussen onszelf en de
mensen die ik beschrijf: ‘Auschwitz ligt als een ravijn tussen ons in, en om hen te
begrijpen moeten we terug over die kloof – terug naar een onschuldiger wereld.’
Hoezo onschuldiger wereld, zegt Verheyen: was er toen niet ook al
antisemitisme? Natuurlijk, maar het besef dat zoiets als
Auschwitz mogelijk was ontbrak, en dat maakt die wereld toch echt onschuldiger. Interessant
genoeg viel Evelien Gans in een van haar stukken ook al over deze frase. <o:p></o:p></span><br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">‘Nog een
groter probleem’, vervolgt Verheyen, ‘is de nergens onderbouwde categorie van
de “gewone Nederlander”.’ Mijn dagboekschrijvers zijn immers heel
verschillend, en ‘het valt niet mee om uit al die mensen één “gewone
Nederlander” te knutselen’. Zeker, maar probeert iemand dat? Ik stel alleen
vast dat al die verschillende mensen over sommige onderwerpen hetzelfde denken.
Is dat niet interessant? Overigens heeft Verheyen gelijk dat ik die term 'gewone Nederlanders' had moeten toelichten. Ik bedoel daarmee: gewone burgers, dus geen machthebbers.</span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Maar, zegt Verheyen, dagboekschrijvers zijn juist niet gewoon, maar mensen die ‘een plek zochten om te uiten wat ze moeilijk
in alledaagse gesprekken konden delen’ en dus ‘gemiddeld méér worstelden met
morele vragen en persoonlijke twijfels rondom oorlog en vervolging dan de
doorsnee Nederlander.’ Er is ‘een hele categorie van mensen is die niet snel
op het idee zou komen om een oorlogsdagboek bij te houden, namelijk:
onverschillige mensen.’<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Dat zijn
nogal boude uitspraken. Allereerst voelden veel mensen tijdens de bezetting
helemaal geen grote aarzeling om zich te uiten; velen beschrijven integendeel
het gevoel van eensgezindheid dat de overal uitgedragen anti-Duitse stemming
wekte. En daarbij ken ik heel wat dagboeken van mensen die alleen over hun
persoonlijke sores of huishoudelijke bekommernissen schreven en geen bijzondere
bezorgdheid om de wereld demonstreerden. <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Maar het is waar
dat de dagboekschrijvers niet representatief zijn voor de Nederlandse
bevolking. Dat ik toch durf te generaliseren is omdat de dagboekschrijvers niet
alleen hun eigen mening weergeven, maar ook die van anderen. Keer op keer
zeggen ze: ik vind de vervolging van de Joden erg, en dat vindt iedereen. Dat zeggen ook mensen
die liever iets anders zouden zien, zoals NSB’ers, en ook mensen die hierover sceptisch
zouden kunnen zijn, zoals Joodse dagboekschrijvers. En ook de Duitse autoriteiten
stellen keer op keer vast dat de gehele bevolking tegen de vervolging is
gekant. Als dat geen overtuigend bewijs is, wat dan wel?<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Hoewel dit
allemaal uitgebreid in het boek vermeld staat, schrijft Verheyen: <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Als
Van der Boom uit zijn stapel dagboeken concludeert “dat
gewone Nederlanders niet onverschillig stonden tegenover de vervolging”,
moet die conclusie dus met een flinke korrel zout worden genomen. Het is
verbazingwekkend dat zo’n ervaren historicus zo weinig werk maakt van
bronnenkritiek.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Misschien
is verbazingwekkender dat Verheyen hele pagina’s
relevante argumentatie en bronnenkritiek negeert. Hij</span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">
vervolgt:<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">En
dan het punt van de verdringing, waarvan veel historici tegenwoordig denken dat die
bij tijdgenoten van de Jodenvervolging een grote rol speelde: ze wisten
ervan, maar ze wilden er liever niets van weten.[…] Van der Boom verwerpt
die verklaring. Hij beweert zonder enige onderbouwing of literatuurstudie dat
verdringing alleen betrekking kan hebben op “het negeren van informatie
die helder en onbetwijfelbaar is” en omdat niemand precies wist wat er in
Auschwitz gebeurde kon het ook niet verdrongen worden. Weet hij niet dat
het begrip verdringing uit de psychologie komt en daar duidt op het
verdringen van verlangens, angsten en andere emoties? Heeft hij niet
meegekregen dat zoveel mensen vermoedens hadden van ernstige misstanden in de
katholieke kerk, maar die jarenlang wisten te verdringen? Hebben we bij Van der
Boom misschien te maken met een über-Freudiaans verdringen van het verdringen?<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Ongetwijfeld kunnen mensen vermoedens verdringen. En dat zal in dit geval ook vast gebeurd zijn: juist omdat er zo weinig
aanknopingspunten waren over het lot van de Joden, was er ruimte voor <i style="mso-bidi-font-style: normal;">wishful thinking</i> – al is onmogelijk vast
te stellen hoe gebruikelijk dat was. Maar in deze discussie gaat het om iets fundamenteel anders, namelijk de verdringing van <em>kennis</em>. Mijn belangrijkste tegenstrever Ies Vuijsje zegt dat men de werkelijkheid kende en ontkende, dat men opzettelijk wegkeek van heldere feiten. Dat is de interpretatie die ik bestrijd. En dan is het argument dat de feiten geenszins helder zijn, toch echt relevant. </span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Tenslotte
signaleert Verheyen ‘nóg een methodische zwakte van het boek’: <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.4pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">het definieert
‘weten van de Holocaust’ als precieze kennis over een lange reeks
punten, waar geen van de dagboekschrijvers helemaal aan voldoet.[…] Met
zo’n enge definitie van weten staat de slotconclusie dat de meeste
Nederlanders het niet konden wussen natuurlijk al bij voorbaat vast.<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Waar Verheyen
die ‘precieze kennis over een lange reeks punten’ vandaan haalt, is mij een
raadsel. Op p. 99 staat: ‘Wie wist dat de Joden naar Polen werden gevoerd om in
grote meerderheid bij aankomst te worden gedood, wist van de Holocaust’. Dát is
wat de uit Nederland gedeporteerden te wachten stond, en die werkelijkheid was
onbekend. Wat men verwachtte was zware dwangarbeid met, op onduidelijke termijn, vele doden tot gevolg. Dat was ook heel erg, maar het is geen accuraat beeld van de werkelijkheid. Dus wist men niet van de Holocaust. </span><br />
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";"></span><br />
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">Verheyen is bepaald niet de eerste die hierover valt en insinueert dat ik de vraag of men wist van de Holocaust hoe dan ook met 'nee' wil beantwoorden. Naar mijn indruk zijn er vooral veel mensen die dat antwoord hoe dan ook willen vermijden. </span><br />
<span style="font-family: Arial;"></span> </div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: "Arial","sans-serif";">‘Lees dit
bijzondere boek om de hartverscheurende dagboekfragmenten en sla de curieuze
moraal over’, besluit Verheyen zijn bespreking. Hij is de zoveelste criticus die mijn conclusies met enig vertoon van ergernis afwijst, zonder de moeite te nemen ze te weerleggen. Misschien is de </span><span style="font-family: "Arial","sans-serif";">moraal van het boek niet zozeer curieus als wel ongewenst.</span></div>
</div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-7174619983310120666.post-34327354646403791952014-05-12T10:12:00.000+02:002014-05-12T10:12:00.700+02:00
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">‘Mijn oogen zagen jou
ergens ver, aan een rivier van Babylon de slavenketen dragen.’ Sandor van
Leeuwen over Pressers gedichten</b><o:p> </o:p></span><br />
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">In het <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Reformatorisch
Dagblad</i> van afgelopen vrijdag schrijft journalist (en oud-student) Sandor
van Leeuwen een interessant stuk over de gedichten die Jacques Presser tijdens
de Bezetting schreef over zijn weggevoerde vrouw Dé Appel. Wat stelde hij zich
voor bij haar lot?</span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;"><a name='more'></a></span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Hij vindt maar liefst 24 gedichten die daar over gaan: <o:p> </o:p></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt 35.45pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Twee gedichten suggereren dat
zij een gruwelijks slavenleven leidt. Drie gedichten lijken uit te gaan van de
gedachte dat erbarmelijke levensomstandigheden zullen leiden tot de dood. Nog
eens drie gedichten hinken op twee gedachten leven of dood, dood of leven en
hebben de onzekerheid als thema. In zeven andere gedichten lijkt Presser te
berusten in de zekerheid van de dood, maar opvallend genoeg gaan niet minder
dan negen gedichten over de mogelijkheid van een weerzien.<o:p> </o:p></span></div>
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">
</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<span style="font-family: Arial, Helvetica, sans-serif;">Alles bij elkaar concludeert Van Leeuwen dat deze gedichten,
net als een vijftal gedichten uit het <i style="mso-bidi-font-style: normal;">Geuzenliedboek</i>,
mijn these bevestigen dat men tijdens de bezetting in het duister tastte over
het lot van de Joden: het zou slecht zijn, dat was zeker, maar hoe slecht wist
niemand, en de werkelijkheid van onmiddellijke massale moord lag buiten het voorstellingsvermogen.
<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin: 0cm 0cm 0pt;">
<o:p><span style="font-family: Garamond;"> </span></o:p></div>
Bart van der Boomhttp://www.blogger.com/profile/07708956446345427283noreply@blogger.com0